2023-yil sun’iy intellektni tartibga solish yili bo‘ladi. Shu bilan bir qatorda yarimo‘tkazgichlar bilan bog‘liq ikkita asosiy muammo yili ham bo‘ladi. Bozor nuqtai nazaridan, ba’zi komponentlarning yetishmasligi va boshqalarning ortiqcha bo‘lishi, eng murakkab uskunalar uchun uzoqroq muddatda va ommaviy ishlab chiqarilgan chiplarga emas, balki buyurtmaga bo‘lgan talab ortib boradi.
Economist Group kompaniyalar guruhining tahliliy boʻlimi boʻlgan Economist Intelligence Unit (EIU) “2023-yil uchun texnologiya va telekommunikatsiyalar: raqamli ustunlik uchun kurash” nomli hisobotini eʼlon qildi. Ushbu tadqiqot 2023-yil davomida kuzatilishi kerak bo‘lgan muammolar, imkoniyatlar va tendensiyalarning to‘liq ko‘rinishini o‘zida aks ettiradi.
Tadqiqotlarga ko‘ra, 2023-yilda kuzatilishi kerak bo’lgan eng yaxshi tendensiyalar quyidagilardan iborat.
Metaverse 2023-yilda ommaviy bozorga aylanmaydi, ammo bu ushbu texnologiyaga nisbatan katta sarmoya oqimini to‘xtata olmaydi. Standartlashtirish va WEB 3.0 ga qarshi kurash birinchi o‘rinda turadi.
Metaverse – bu jismoniy mavjud virtual makonlarni virtual, kengaytirilgan jismoniy haqiqat bilan birlashtirgan raqamli makondir.
WEB 3.0 – bu Internetning keyingi avlodi uchun konsepsiya bo‘lib, unda foydalanuvchilar o‘z ijod namunalariga egalik qilishlari mumkin bo‘ladi. Internet yordamida foydalanuvchilar o‘zlari tanlagan kontentni yaratishi, shuningdek, uni boshqarishi va monetizatsiya qilishi mumkin bo‘ladi.
Sun’iy intellekt (Artificial Intelligence – AI) 2022-yilda bir nechta yutuqlardan so‘ng rivojlanishda davom etmoqda, ammo asosiy xalqaro yuridik xujjatlardagi yangi qoidalar tufayli qiyinchiliklarga duch keladi.
Metaverse va WEB 3.0 orasidagi farq.
| Meta olam | WEB 3.0 | |
| Evolyutsiya | SHK dan tortib smartfon, to‘ldirilgan reallik ko‘zoynaklari va garnituralarigacha | 1.0 (o’qish) tarmopdan 2.0 tarmoq (o‘qish va yozish)qa 3.0 tarmoq (o‘qish, yozish va egalik qilish)qacha |
| Asosiy yondoshuv | Immersiv va virtual dunyo | Markazsizlashtirish, barqaror bo‘lmagan muhit |
| Asosiy texnologiya | To’ldirilgan, aralash va virtual reallik | Blokcheyn, kriptoaktivlar (NFT, DAO,..) |
| Raqobat muhiti | Ehtimol katta kompaniyalar va har hil meta olamlar | Yuridik shaxslar emas, balki mas’ul foydalanuvchilar, bu jarayonda hech kim dominantlik holatida bo’la olmaydi |
Texnologiyalarning hukmronlik uchun kurashi.
Yarim o‘tkazgichlar AQSh-Xitoy munosabatlarida, shu bilan birgalikda boshqa ko‘plab mamlakatlar ishtirok etgan holda geosiyosiy vosita bo‘lib qoladi. Eng ilg‘or mahsulot va uskunalar ishlab chiqaradigan ba’zi kompaniyalar foyda ko‘radi.
Mutaxassislar Metaverseni foydalanuvchilarga virtual o‘zaro muloqot qilish, ishlash, o‘ynash yoki xarid qilish imkonini beradigan kengaytirilgan va virtual reallik texnologiyalaridan foydalanadigan immersiv onlayn platforma sifatida ta’kidlaydilar.
2023-yilda yangi qurilmalar (to‘ldirilgan reallik ko‘zoynaklari, virtual reallik (VR) garnituralari) chiqariladi, bu esa butun ekotizimning rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Bular hattoki to‘liq virtual reallikni emas, balki to‘ldirilgan reallikni taklif qiladigan Apple qurilmalarini ham o‘z ichiga oladi.
Texnologik sanoat metaversening turli platformalarida birgalikda ishlash va o‘zaro muvofiqlikni ta’minlash uchun qoidalar mavjudligini ta’minlash uchun standartlarga e’tibor qaratadi. Shuningdek, u sanoat va korporativ mijozlar uchun virtual ilg‘or texnologiyalar, raqamli egizaklar, ta’lim va ta’lim xizmatlarining yangi turlarini reklama qiladigan mahsulotlarni yaratishga ahamiyat beradi.
SUN’IY INTELLEKT, META VA WEB 3.0
Metaverse ham WEB 3.0 uchun jang maydoni bo‘ladi. WEB 3.0 – bu blokcheyn va kriptoaktivlarga asoslangan mutlaqo yangi tuzilma bo‘lib, uning asosiy tamoyillari markazsizlashtirish va mulk huquqini yuridik shaxslar o‘rtasida emas, balki individual foydalanuvchilar o‘rtasida taqsimlashdir, chunki u metaverse tashqarisida ham ishlashi mumkin. Markazlashtirish har doim o‘tmishda yangi texnologiyalar bilan sodir bo‘lgan, shuning uchun Metaverse ham markaziy tarzda sodir bo’lishi mumkin, ammo WEB 3.0 2023-yilda potensial muqobil sifatida o‘z o‘rnini egallashda davom etadi.
2022-yilda sunʼiy intellekt sohasida bir qancha muhim oʻzgarishlar roʻy berdi: DeepMind (Alphabet) tomonidan ishlab chiqilgan sunʼiy intellekt dasturi AlphaFold oʻzining oqsil tuzilishini parchalash qobiliyatini isbotlab, texnologiyaning ilmiy taraqqiyotdagi rolini ko‘rsatib berdi. Tartibga solingan maʼlumotlarga oʻrgatuvchi va turli vazifalarni bajarishga qodir boʻlgan sunʼiy intellekt modellari, shuningdek, milliardlab soʻz va iboralarni oʻrganadigan yirik til modellari rivojlanishda davom etdi va turli sohalardagi koʻplab muammolarni hal qilib kelmoqda. Ammo bu chuqur o‘rganish modellari insonga o‘xshash intellektga erishish uchun cheklangan imkoniyatga egaligi (agar buning aksiga erishish mumkin bo‘lsa) yoki boshqa paradigmalarni ishlab chiqish kerakmi yoki yo‘qmi, masalan, kontekst va butun atrof-muhitda yetakchilik qiladigan texnologiyalar haqida munozaralar mavjud.
2023-yil sun’iy intellektni tartibga solish yili bo’ladi. Yevropa Ittifoqi o’zining yuqori riskka ega bo’lgan sun’iy intellekt texnologiyalaridan foydalanish variantlarini bozorga chiqmasdan oldin ta’qiqlashga intiladigan sun’iy intellekt qonunini ilgari suradi. Bu esa tartibga solishdan ko’ra innovatsiyalarga e’tibor qaratadigan AQSh modeliga qarama-qarshi bo’lib, hatto AQSh Federal Savdo Komissiyasi kompaniyalarni kamsitish algoritmlaridan foydalanganlik uchun javobgarlikka tortilishini talab qilmoqda.
Yarim o‘tkazgichlar ta’sir ko‘rsatish mexanizmi sifatida.
2023-yilda yarimo‘tkazgichlar bilan bog‘liq ikkita asosiy muammo bo‘ladi. Bozor nuqtai nazaridan, ba’zi komponentlarning yetishmasligi va boshqalarning ortiqcha bo‘lishi, eng murakkab uskunalar uchun uzoqroq muddatda va ommaviy ishlab chiqarilgan chiplarga emas, balki buyurtmaga bo‘lgan talab ortib boradi, bularning barchasi raqobat muhitiga ta’sir qiladi.
Ba’zi kompaniyalar, chizmalari ko‘plab loyihalarda qo‘llaniladigan Arm va eng ilg‘or chiplarni yaratishi mumkin bo’lgan TSMC kompaniyalar eng talabgor kompaniyalarga aylanadilar. Boshqalar, masalan, ishlab chiqarishda hali ham yetakchilardan ortda qolayotgan va an’anaviy dizaynlari yanada katta bosim ostida qolayotgan Intel kabi kompaniyalar muvaffaqiyatsizlikka uchraydilar.
Uzoq muddatli istiqbolda, shaxsiy kompyuterlar va smartfonlar kabi an’anaviy mahsulotlar raqamli transformatsiyaga bo‘lgan talab va metaverse o‘sishi tufayli barqaro holatda qolsa ham, chiplarga bo‘lgan talab kuchli bo‘lib qoladi.
Gartner, Inc. (Axborot texnologiyalari bozorlariga ixtisoslashgan Amerika tadqiqot va konsalting kompaniyasi)ning dastlabki natijalariga ko‘ra, yarimo‘tkazgichlardan olinadigan global daromad 2021 yildagi 595 milliard AQSH dollarga nisbatan 2022-yilda 1,1 foizga oshib, 601,7 milliard AQSH dollarni tashkil etgan.
Geosiyosiy nuqtai nazardan, yarimo‘tkazgichlar AQSh va Xitoy o‘rtasidagi texnologik ustunlik uchun kurashda asosiy element bo‘lib qoladi. Qo‘shma Shtatlar Xitoyning asosiy texnologiyalarga kirishini cheklashda davom etadi, Xitoy esa ushbu yo‘nalishda hech kimga qaram bo‘lmaslik uchun sa’y-harakatlarini ikki baravar oshiradi. Ikki davlat o‘rtasida tanlov qilishlari kerak bo‘lganligi sababli, ko‘proq boshqa davlatlar ham bunga jalb qilinadi. Ukrainadagi mojarodan beri ilg‘or chiplarni sotib olish ta’qiqlangan va misli ko‘rilmagan milliy sanksiyalarga duch kelgan Rossiya ularni har qanday yo‘l bilan sotib olishga intiladi.
5G tarmog’i/ texnologiyasi joriy etilgan va 5G ga investitsiya kiritadigan mamlakatlar haqida ma’lumot. 2022-yil iyun holatiga. www.statista.com
Moviy ranglilar – 5G kengaytirilayotgan mamlakatlar;
Yashil ranglilar – 5G ga investitsiya kiritadigan mamlakatlar.
Osiyodagi aloqa operatorlari birlashishga intiladi. Agar daromad o‘sishi sekinlashsa, Osiyodagi aloqa operatorlari ham 5G, ham optik tolali tarmoqlarga sarmoya kiritishlari kerak bo‘ladi. Va buni mintaqaviy operatsiyalarni, ayniqsa, to‘rt yoki undan ortiq o‘yinchilarga ega bozorlarda birlashtirish orqali amalga oshirish maqsdaga muvofiqdir, buni jahon amaliyoti allaqachon ko‘rsatmoqda. Bu tendensiya 2022-yilda Indoneziya, Tailand va Malayziyada CK Hutchinson (Gonkong) va Axiata (Malayziya) kabi kompaniyalar ishtirokidagi bitimlar e’lon qilinganida boshlangan.
Konsolidatsiyada nafaqat xususiy operatorlar, balki davlat operatorlari ham ishtirok etadi. Misol uchun, Hindiston hukumati 2023-yilda qarzlari juda ko‘p bolgan BSNL (mobil aloqa) va MTNL (moslashuvchan aloqa) kabi kompaniyalarni birlashtirish bo’yicha sa’y-harakatlarini qayta boshlashi mumkin.
