Oddiy telefon, xalq tilida “uy telefoni” tarixi barchamizga ma’lum, bu voqeaga mana bir asrdan ko‘p vaqt o‘tdi. 20-asrning boshlarida odamlarga real vaqt rejimida uzoq masofalarda gaplashish imkonini beradigan telefon paydo bo‘lgan edi. 20-asrning o‘rtalariga kelib, u butun dunyo bo‘ylab uylar va ofislarning muntazam jihoziga aylanib ulgurdi.
Ammo mobil telefonlar haqida, ularning birinchi iste’molga kirib kelgani haqida hamma ham to‘liq ma’lumotga ega emas. Mobil telefonlar, ya’ni mobil qurilmadan birinchi qo‘ng‘iroq 1973-yilda qilingan. U 1983-yilda bozorga chiqdi va og‘irligi 2 funtni tashkil etdi . Uning narxi 3995 AQSH dollarni tashkil etdi va har bir zaryad uchun yarim soatlik suhbatni taklif qildi. Uning jozibali taxallusi ham bor edi: “g‘isht”. “G‘isht” nomi bilan tanilgan Motorola DynaTAC 8000x! DynaTAC ommaga yetib borishi uchun o‘n yil vaqt kerak bo‘ldi, chunki asosan uyali minoralar va boshqa infratuzilmani birinchi navbatda joylashtirish kerak edi.
Dunyodagi birinchi smartfon 1994-yilda sotuvga chiqarilgan. IBM Simon Personal Communicator sensorli ekran, manzillar kitobi, taqvim va elektron pochta (hatto faks yuborishi mumkin) bilan jihozlangan edi. Apple esa o‘zining ilk iPhone nini 2007-yilda taqdim etgan va birinchi Android telefoni 2008-yilda sotuvga chiqarilgan edi. Dunyo bo‘ylab 2016-yilda taxminan 3,67 milliard smartfon foydalanuvchisi bor edi. O‘shandan beri bu ko‘rsatkich yildan-yilga kamida 300 millionga oshdi .
Hozirda dunyo bo‘yicha 7,2 milliarddan ortiq odam o‘z mobil telefoniga ega. Dunyo bo‘ylab mobil foydalanuvchilarning prognozi soni 2020-2025-yil kesimida ko‘radigan bo‘lsak, quyidagicha ko‘rsatkichni tashkil etmoqda:
| Yil | Smartfonlar soni | Mobil qurilmalar soni |
| 2022-yil | 6,57 milliard | 15,96 milliard |
| 2023-yil | 6,84 milliard | 16,8 milliard |
| 2024-yil | 7,07 milliard | 17,72 milliard |
| 2025-yil | 7,30 milliard | 18,22 milliard |
Smartfonlar dunyoning rivojlangan mamlakatlarida deyarli hamma joyda paydo bo‘ldi. Darhaqiqat, 10 ta rivojlangan davlat aholisining qariyb to‘rtdan uch qismi smartfonga ega.
Dunyoda taxminan 6,94 milliard smartfon mavjud . Bu raqam 8 milliard dunyo aholisining qariyb 85 foizini tashkil qiladi. So‘nggi besh yil ichida butun dunyo bo‘ylab smartfon foydalanuvchilari yil sayin kamida 5 foizga oshib bormoqda. Dunyo bo‘ylab 10,47 milliarddan ortiq IoT ulanishlari mavjud. Xitoy dunyodagi eng ko‘p smartfon foydalanuvchilariga ega davlat hisoblanadi. Aholi jon boshiga eng ko‘p smartfon Germaniya ulushiga to‘g‘ri kelmoqda (smartfonning kirish darajasi 80% dan yuqori). Asosiy smartfon foydalanuvchilar maktab bitiruvchilari bo‘lishi ehtimoli ko‘proq. Android dunyodagi yetakchi mobil operatsion tizim hisoblanadi.
Smartfon foydalanuvchilarining mamlakatlar bo‘yicha to‘liq taqsimoti quyidagicha:
| Davlat | Smartfon foydalanuvchilari | Jami aholi soni | Smartfonga kirish |
| Xitoy | 974,69 mln | 1,43 mlrd | 68,4% |
| Hindiston | 659 mln | 1,42 mlrd | 46,5% |
| Qo‘shma Shtatlar | 276,14 mln | 338,29 mln | 81,6% |
| Indoneziya | 187,7 mln | 275,5 mln | 68,1% |
| Braziliya | 143,43 mln | 215,31 mln | 66,6% |
| Rossiya | 106,44 mln | 144,71 mln | 73,6% |
| Yaponiya | 97,44 mln | 123,95 mln | 78,6% |
| Nigeriya | 83,34 mln | 218,54 mln | 38,1% |
| Meksika | 78,37 mln | 127,5 mln | 61,5% |
| Pokiston | 72,99 mln | 235,82 mln | 31% |
| O‘zbekiston | 36,4 mln | 28,8 mln | 79% |
Ushbu yuqori ko‘rsatkichli raqamlarga qaramay, ko‘p odamlar smartfonga kirish imkoniga ega emaslar (yoki imkoni yo‘q). Buning sababi shundaki, taxminan 1,1 milliard odam (taxminan 8 kishidan 1 nafari) elektr energiyasidan foydalana olmaydi.
AQSh aholisining samartfondan foydalanishi statistik ma’lumotlarga ko‘ra, har 20 kishidan 19 tasida mobil telefonning qandaydir ko‘rinishi bor. Erkaklarning 80 foizi, ayollarning 75 foizi smartfonga egalik qilishadi.
1-rasm. Vaqt o‘tishi bilan smartfonga egalik qilish ko‘rsatkichi (dunyo aholisi ulishida, mln birlikda)
Kelgusi 4-5 yil ichida smartfon egaligi o‘sishda davom etishi kutilmoqda. Kelgusi ikki yil ichida dunyo bo‘ylab smartfonlar soni 7 milliarddan oshishi bashorat qilinmoqda. Va aqlli telefonlarning mobil telefonlarga nisbati faqat katta bo‘ladi. 2025-yilga kelib, internet foydalanuvchilarining 72 foizi internetga kirish uchun faqat mobil qurilmalardan foydalanishi taxmin qilinmoqda.
Quyida 2021 va 2027-yillar oralig‘ida butun dunyo bo‘ylab smartfonlar uchun prognoz qilingan ma’lumotlarni ko‘rish mumkin:
| Yil | Smartfonlar soni | Mobil qurilmalar soni | Smartfonlar nisbati |
| 2021–yil | 6,37 mlrd | 14,91 mlrd | 42,7% |
| 2022-yil | 6,57 mlrd | 15,96 mlrd | 41,17% |
| 2023-yil | 6,84 mlrd | 16,8 mlrd | 40,71% |
| 2024-yil | 7,07 mlrd | 17,72 mlrd | 39,9% |
| 2025-yil | 7,30 mlrd | 18,22 mlrd | 40,07% |
| 2026-yil | 7,51 mlrd | – | |
| 2027-yil | 7,69 mlrd | – | – |
Smartfonlarni qabul qilish o‘sishda davom etmoqda va butun dunyo bo‘ylab tobora kengroq tarqalmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda bu o‘sish jarayonda, lekin eng rivojlangan mamlakatlarda smartfonlar hamma joyda mavjud bo‘lib bormoqda.
Statistika agentligi maʼlumotlariga koʻra, 2024-yilning 1-yanvar holatiga koʻra, Oʻzbekistonda mobil aloqa bilan taʼminlangan abonentlar soni qariyb 34,2 mln. nafarni tashkil etgan.
Shundan, 28,8 mln. nafari aholida qayd etilgan. Aholining mobil aloqa bilan taʼminlanganligi har 100 kishi hisobiga 79 birlikni tashkil etdi.
O‘zbekiston yillar kesimida har 100 nafar doimiy aholiga toʻgʻri keladigan abonentlar soni (1-yanvar holatiga)
| Yillar | Har 100 doimiy aholiga abonentlar soni |
| 2020-yil | 69 ta |
| 2021-yil | 71 ta |
| 2022-yil | 73 ta |
| 2023-yil | 76 ta |
| 2024-yil | 79 ta |
Mobil aloqalarsiz bugungi kunda kunimiz tugul soatimiz, balki daqiqalarimizni ham tasavvur qilishimiz qiyin. Uning zararlari va oqibatlari haqida ham ko‘p eshitganmiz, o‘qiymiz. Uyali aloqa va uyali telefonlarning kundalik hayotimizga ommaviy kirib kelishining ochiq tarafdorlari va muxoliflari soni ko‘p va har bir tomonning o‘z nuqtai nazarini himoya qilish uchun vajlari ob’ektivdir. Biroq, mobil aloqadan foydalanishning zarari va salbiy oqibatlari haqidagi har qanday bahs-munozaralarga qaramay, u bizning hayotimizga shunchalik qattiq kirib borganki, biz usiz yashay olmaymiz, biror vazifani bajara olmaymiz ham.
Mobil aloqani ob’ektiv haqiqat sifatida qabul qilgan holda, hatto mobil aloqadan foydalanadigan, lekin uning salbiy tomonlarini ham tan olganlar ham har yili
6-fevralda nishonlanadigan Butunjahon mobil telefondan xoli kun yoki Butunjahon uyali telefondan holi kunni belgilashgan .
Sana tashabbuskorlari, shuningdek, ularning tarafdorlari barcha odamlarni mobil aloqa ularga nima beradi va nimadan mahrum qiladi, jamiyatga qanday foyda keltiradi va inson salomatligiga, agar jismoniy bo‘lmasa, qanday zarar yetkazishi mumkinligi haqida o‘ylashga taklif qiladi. Taxminlarga ko‘ra, “Mobil telefonsiz kunlar” aksiyasini o‘tkazish g‘oyasi 2001-yilda o‘z g‘oyasini aytgan fransuz jurnalisti va yozuvchisi Fil Marsoga tegishlidir.
2-rasm. Mobil telefonlar ko‘pchilik foydalanuvchilari uchun o‘ziga qaramlik qiladi. Bu, birinchi navbatda, o‘smirlarga tegishli… (Surat: serrnovik, depositphotos.com dan)
Xo‘sh, nega Kun tarafdorlari mobil telefoningizni yiliga kamida bir marta chetga surib qo‘yishni, ishga, do‘konga yoki sayrga ketayotganda uni uyda qoldirishni maslahat berishadi?
Hayotni ancha soddalashtirgan mobil aloqaning ijobiy tomonlarini ortiqcha baholash qiyin. Doimiy aloqada bo‘lish, o‘z vaqtida savollar berish va ularga javob berish, shoshilinch zarurat tug‘ilganda, qalb talab qilganda yaqin kishining ovozini eshitish imkoniyatiga ega bo‘lindi. Mobil aloqa odamlarni yanada mobil va qulayroq qildi. Mobil aloqa bilan bir qatorda oila, yaqinlar, do‘stlar va tanishlar o‘rtasidagi yozishmalarga ehtiyoj yo‘qoldi. Mobil aloqa xavfsizlik masalalarini hal qilish va o‘ta og‘ir vaziyatlardan qochish, tez yordam xizmatlarini chaqirish va telefon aloqasidan uzoq joylardan qutqarish imkonini berdi.
Mobil aloqaning rivojlanishi va smartfonlarning paydo bo‘lishi insonning imkoniyatlarini kengaytirib, unga nafaqat aloqa vositasi, balki Internetga kirish, fotosuratlar va videolarni yozib olish va uzatish, aloqa qilish imkoniyatiga ega kompyuter vazifasini bajarmoqda.
Mobil aloqa qanday salbiy narsalarni olib kelishi mumkin va u odamga qanday zarar yetkazishi mumkin?
6-fevraldan boshlab mobil telefonsiz kunlarga bag‘ishlangan tadbirlar tashkilotchilari quyidagi dalillarni keltirmoqda:
• Mobil telefon insonga doimo aloqada bo‘lish imkoniyatini berib, odamni sukut saqlash va jim turish imkoniyatidan mahrum qildi. Kirish qo‘ng‘iroqlarining ko‘pligi, ularning muhim qismi reklama qo‘ng‘iroqlari yoki spam bo‘lib, odamni bezovta qila boshlaydi, uni psixologik muvozanatdan chiqaradi va salbiy reaktsiyaga sabab bo‘ladi. Natijada, ba’zida mobil telefon o‘ziga xos “asabga tegish” xususiyatini beruvchi vositaga aylandi.
• Elektromagnit maydonlar va mobil telefon radiatsiyasining inson salomatligiga ta’siri ochiq mavzu bo‘lib qolmoqda, unda ba’zi olimlar mobil aloqadan uzoq muddat foydalanish inson salomatligiga jiddiy zarar yetkazishi va jiddiy kasalliklarga (Parkinson kasalligi) olib kelishi mumkinligini, Altsgeymer kasalligi, onkologik kasalliklar, reproduktiv funktsiyaga zarar, nevrozlar keltirib chiqarishini taxmin qilishmoqda.
• Mobil telefon va ijtimoiy tarmoqlar orqali muloqot qilishning qulayligi va foydalanish imkoniyati odamni jonli muloqot qilish imkoniyatidan mahrum qiladi, bunda axborotning muhim qismi og‘zaki bo‘lmagan usullarda uzatiladi.
• Mobil telefonlar o‘z foydalanuvchilarining katta qismiga qaramlik qiladi. Avvalo, bu o‘smirlarga tegishli. Smartfondan o‘yinlar uchun foydalanish qobiliyati, shuningdek, ijtimoiy tarmoqlardagi muloqotga qo‘shilish uni o‘ziga xos planshet va o‘yin konsoliga aylantirdi va o‘smirlarning turli xil giyohvandlikka moyilligi (aniqrog‘i, zaif psixologik barqarorlik) sabab bo‘ldi. 2008-yilda psixologiyada “nomofobiya” atamasi paydo bo‘lganligi – mobil telefondan foydalana olmaslik qo‘rquvini vujudga keltirdi.
• Ko‘pgina zamonaviy odamlar uchun u yoki bu sabablarga ko‘ra uyali telefondan foydalanish imkoniyati yo‘qligi (uyda yoki ishda unutilgan, yo‘qolgan, batareyani zaryad qila olmaslik) bezovtalik va asabiy taranglikni keltirib chiqaradigan stressli omilga aylandi.
• Mobil telefon bir qator shaxsiy muloqot muammolarini yengib o‘tishga to‘sqinlik qiluvchi omilga aylanishi mumkin, chunki u bunday odamga oson muloqot qilish imkonini bermoqda.
Bu hozirda bir necha kun, odatda 6 dan 8-fevralgacha davom etadigan Butunjahon mobil telefondan xoli kun tarafdorlari tomonidan berilgan asosiy salbiy omillar ro‘yxati. Va bu odamlarning dalillarini qabul qilmaslik qiyin. Shu sababli, 6-8-fevral kunlari barcha odamlarni mobil telefondan voz kechmasalar ham, hech bo‘lmaganda undan maksimal darajada foydalanishni cheklashga taklif qilmoqda.
Aytgancha, bugungi sanaga qo‘shimcha ravishda, texnologiya va cheksiz ma’lumotlar oqimidan tanaffus qilishingiz mumkin bo‘lgan yiliga kamida ikki kun bor – bular Xalqaro Internetsiz kun va Wi-Fi siz Butunjahon kuni!
Mobel telefonlardan umuman foydalanmaslik qiyin bo‘lishi mumkin, lekin hech bo‘lmaganda imkon qadar kamroq foydalanishga harakat qilish yo‘llari mavjud. Masalan, ertalab birinchi navbatda ijtimoiy tarmoqlardagi barcha yangiliklarni tekshirish odatini o‘tkazib yuborish, onlayn film tomosha qilish o‘rniga kinozalga borish, xabar almashish o‘rniga do‘stlarga qo‘ng‘iroq qilish, sayrga chiqqanda telefonni uyda qoldirish va buning o‘rniga manzaralardan zavqlash mumkin.
Har qanday texnologiya ham yaxshi, ham zarar keltirishi mumkin. Ma’lumotlarning ko‘pligi va virtual olamga haqiqiy muammolardan qochish maqsadida tashrif buyurish hech qanday foyda keltirmaydi. Shu sababli , mobil telefondan xoli kun kerakmi yoki yo‘qligini aniqlash uchun yiliga kamida bir marta o‘zingizga “raqamli detoks” turini tanlash tavsiya etiladi.
O‘zbekistonda mobil telefondan xoli kunni joriy etish energiya iste’molini va mobil telefondan foydalanish bilan bog‘liq elektron chiqindilar ishlab chiqarishni kamaytirish orqali atrof-muhit muhofazasi haqida xabardorlikni oshirishga, uyali telefonlarsiz bir kun doimiy ulanish bilan bog‘liq stress va tashvishlarni kamaytirishga yordam beradi, bu esa diqqatni ong va aqliy farovonlikka qaratishga imkon beradi. Uyali telefondan bo‘sh kun odamlarni ko‘proq yuzma-yuz muloqot qilish, ijtimoiy aloqalarni mustahkamlash va raqamli izolyatsiyaning salbiy oqibatlarini kamaytirishga undashi mumkin. Uyali telefondan bo‘sh kun oila va yaqinlar bilan sifatli vaqt o‘tkazishga yordam beradi, chunki odamlar o‘z qurilmalariga berilishdan ko‘ra mazmunli muloqotga e’tibor qaratadilar. Mobil telefon kunini joriy etish odamlarni raqamli odatlari haqida o‘ylashga va ongni rivojlantirishga undashi mumkin, natijada bu texnologiya bilan sog‘lom munosabatlarga olib keladi.
Ammo xulosa o‘zingizdan! Kun hikmatiga amal qilish yoki qilmaslik tanlovi ham o‘zingizda qolmoqda. Vaqtida va to‘g‘ri foydalanilganda har narsaning ham foydasi bor, albatta!
