Britaniya Standartlar Instituti (British Standard Institution), aqlli shaharni quyidagicha ta’riflaydi “fuqarolar uchun barqaror, farovon va inklyuziv kelajakni ta’minlash uchun qurilgan muhitda jismoniy, raqamli va insoniy tizimlarning samarali integratsiyasi”.
AKT shahar hokimiyatiga jamoalar va shahar infratuzilmasi bilan bevosita aloqada bo’lish va shaharda nima sodir bo’layotganini, shahar qanday rivojlanayotganini va hayot sifatini yaxshilash yo’llari qanday ekanligini kuzatish imkonini beradi. Haqiqiy vaqt rejimida integratsiyalangan sensorlardan foydalanish orqali shahar aholisi va qurilmalaridan to’plangan ma’lumotlar qayta ishlanadi va tahlil qilinadi. To’plangan ma’lumotlar samarasizlik muammolarini hal qilishning kalitidir deb ifodalanadi.
AKT shahar xizmatlari sifati, mahsuldorligi va interaktivligini oshirish, xarajatlar va resurslar sarfini kamaytirish, shahar aholisi va davlat o’rtasidagi aloqani yaxshilash uchun qo’llaniladi.
Aqlli shahar texnologiyasini qo’llash shahar oqimlarini boshqarishni yaxshilash va murakkab muammolarga tezkor javob berish uchun ishlab chiqilmoqda. Shunday ekan, “aqlli shahar” fuqarolar bilan oddiy “operativ” munosabatlardan ko‘ra muammolarni hal qilishga ko‘proq tayyor. Biroq, atamaning o’zi, o’ziga xosligi bilan noaniq bo’lib qolmoqda va shuning uchun ko’plab sharhlar va munozaralarga duchor bo’lib kelmoqda.
Aqilli shahar xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- Mobillik;
- Hayot sifati;
- Urbanizatsiya;
- Aqilli texnologiyalar;
- Shaxslashtirish;
- Infratuzilmani modernizatsiya qilish;
- Virtuallashtirish;
- Ijtimoiylashtirish.
Aqlli shahar ta’rifi mutaxassislar tomonidan noaniq talqin qilinadi. Shunga qaramay, ularning formulalari bir narsaga mos keladi: aqlli shahar ma’lumotlarga asoslangan va ma’lumotlarni boshqarish orqali aholining hayot sifatini yaxshilash imkonini beradi. Ma’lumotlar fuqarolar hayotining xavfsizlik, transport, tibbiy xizmatlar, kommunal xizmatlar, obodonlashtirish va boshqalar kabi sohalarini qamrab oladi. Ma’lumotlar manbalari qatoriga videokameralar, turli rusumdagi sensorlar, axborot tizimlari va boshqalarni ifodalasa bo’ladi.
BMT ma’lumotlariga ko’ra, 2050 yilga borib dunyo aholisining 67 foizi shaharlarda istiqomat qiladi. Allaqachon dunyoning baʼzi megapolislarida aholi haddan tashqari koʻp. Munitsipalitetlar har doim ham axlat yig’ish jarayonini samarali boshqara olmaydi, tumandan tumanga kommunal resurslar va elektr ta’minoti bir xil emas va hokazo. Aholini sifatli shahar xizmatlari bilan ta’minlash maqsadida ma’muriyat tomonidan turli axborot tizimlari joriy etilmoqda. Aqlli shaharlarning umumiy bozor qiymati 2025 yilga borib 2 trillion dollardan oshadi. Bunday ma’lumotlar Frost & Sullivan tomonidan sun’iy intellekt (AI) tendentsiyalari bo’yicha tadqiqotida keltirilgan. Tahlilchilarning fikriga ko’ra, sun’iy intellekt shaxsiylashtirilgan sog’liqni saqlash, robototexnika, taqsimlangan energiya va ilg’or haydovchilarga yordam berish tizimlari bilan bir qatorda aqlli shaharlarni qurishda qo’llaniladigan asosiy texnologiyalardan biriga aylanadi. Frost & Sullivan ekspertlarining ta’kidlashicha, hozir bunday texnologik transformatsiyalarni faollashtirish uchun eng qulay vaqt. Eng kamida, bu hisob-kitoblarga mos keladi, unga ko’ra 2050 yilga kelib sayyoramizning rivojlangan mamlakatlari aholisining 80 foizi shaharlarda yashaydi. Tadqiqotchilarning qayd etishicha, aqlli shaharlarni yaratishda nafaqat turli innovatsiyalar, balki fuqarolarning o‘zlarini ham jarayonga jalb etish muhim omil bo‘ladi. Shu fo’nda turli ekspertlar Xitoyda mahalliy hokimiyat va jamoatchilik o‘rtasida keng muhokamani boshlashni taklif qilmoqda. Frost & Sullivanning qayd etishicha, bu chaqiriqlar tasodifiy emas: aqlli shaharlarning yarmidan ko‘pi ushbu mamlakatda joylashgan bo‘lib, 2025-yilga borib iqtisodiyotga 320 milliard dollar daromad keltiradi. “Aqlli shaharlarni loyihalashda eng muhim masalalardan biri bu fuqarolar xavfsizligidir. Hozirda IT sohasida xalq farovonligini himoya qilishga qaratilgan yechimlar mavjud. Misol uchun, Hitachi Visualization Suite shaharda sodir bo’layotgan voqealar haqida to’liqroq va aniqroq tasvirni taqdim etish orqali jinoyatchilikning oldini olishga yordam beradi. Hitachi Video Analytics (HVA) tashkilotlarga shahar maydoni, transport va aeroportlar haqida qimmatli ma’lumotlarni olishga yordam beradi. Yechimlar shahar ehtiyojlari o’zgarishi bilan moslashadi va miqyoslanadi “.
Mamlakatimizda aqilli shahar ekotizimini yaratish bo’yicha keng ishlar olib borilmoqda, buning natijasida shahar infrastrukturasi yagona markazlashgan aqilli shahar infrastrukturasiga o’tkazilishi mamlakatimizning ustuvor vazifalaridan sanaladi. O‘zbekiston ham global rivojlanish tendensiyalarini kuzatib, bir necha bosqichda “Aqlli shahar” loyihalarini qurish va amalga oshirishga kirishdi. 2017-yilda O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2017-2023-yillarda butun O‘zbekistonni qamrab olgan “Xavfsiz shahar” loyihasini amalga oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi tasdiqlandi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 18-yanvardagi 48-son qaroriga muvofiq O‘zbekiston Respublikasida “Aqlli shahar” texnologiyalarini joriy etish konsepsiyasi va uni amalga oshirish bo‘yicha 2019- 2030 yilga mo‘ljallangan amaliy chora-tadbirlar rejasi tasdiqlandi, ular to’rt bosqichda amalga oshiriladi.
Birinchi bosqich (2019-2021 yillar) – “aqlli” shaharni barpo etishning asosiy yondashuvlarini belgilash quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- hududiy profilni shakllantirish;
- mavjud infratuzilmani baholash;
- rivojlanish ko’rsatkichlarini aniqlash;
mavjud aktivlarni tahlil qilish, mavjud muammolar va muvaffaqiyat hikoyalari.
Ikkinchi bosqich (2022-2024) – bu aqlli shahar konsepsiyasini amalga oshirish strategiyasini ishlab chiqish:
- manfaatdor tomonlarning ishtiroki;
- faoliyat yo’nalishlari va rejalarini belgilash;
- xavf-xatarni baholash;
- moliyaviy strategiyani shakllantirish;
- asosiy faoliyat ko’rsatkichlari va maqsadlarini aniqlash.
Uchinchi bosqich (2025-2027) – qurilishni batafsil rejalashtirish:
- byudjetlashtirish;
- samaradorlik prognozi;
- axborot tizimlarini avtomatlashtirish va joriy etish imkoniyatlarini aniqlash.
To’rtinchi bosqich (2028-2030 yillar) – amalga oshirish va samaradorlikni baholash:
- birgalikda (barcha manfaatdor tomonlar bilan) amalga oshirish;
- ishlash monitoringi;
baholash va qayta baholash (tendensiyalarni, investitsiya parametrlarini tahlil qilish), joylashtirishni (kengaytirishni) ta’minlash.
Shunday qilib, O‘zbekistondagi “aqlli” shahar inqirozli vaziyatlarni boshqarish, monitoring qilish va ularga javob berish markaziga ega yagona tizimdir. O‘zbekistonda “aqlli” shaharlarni rivojlantirish bo‘yicha rejalashtirilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi aholi xavfsizligi darajasini oshirishga, jinoyatchilik darajasini pasaytirishga, mamlakatning turizm salohiyatini yuksaltirishga, investitsiya muhiti va davlat tomonidan ko’rsatilayotgan xizmatlar sifatini yaxshilashga olib keladi.
