Dunyoda integral mikrosxemalar (chiplar) ishlab chiqarish bilan bog’liq mavzu tobora dolzarb bo’lib bormoqda, ayniqsa bu davlatning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash masalalari bilan bevosita bog’liqligini hisobga olsak.
Shu sababli, bir qator davlatlar integral mikrosxemalar (chiplar) ishlab chiqarish jarayonlarini imkon qadar mahalliylashtirishga, o’z mamlakatlarini chiplar ishlab chiqarish zanjirlarida ishtirok etishiga harakat qilmoqdalar.
2021-yilda jahon yarimo‘tkazgichlar bozori hajmi 555 milliard AQSH dollarni tashkil etdi, bu 2020-yilga nisbatan 26,2 foizga ko‘p bo’lib, maishiy elektronika bozori hajmi esa 1 trillion AQSH dollardan ortiqroqni tashkil qildi. Neft va gaz bozori har yili o’rtacha 12,3 foizga o’sib borayotganini hisobga olib, integral mikrosxemalar sohasining salohiyati neft biznesi bilan taqqoslanadi.
Hozirgi vaqtda chip ishlab chiqarish bozori amalda Tayvanning TSMC kompaniyasi tomonidan monopollashtiriladi, u jahon bozorining 56% ulushini egallaydi.
Kampaniya AQShning 1980-yillardagi mehnat talab qiladigan tarmoqlarni arzon ishchi kuchi bo‘lgan mamlakatlarga ko‘chirish siyosatidan ilhomlantirilgan.
Tayvan zavodlarining mahsulotlari dunyo elektronikasning deyarli barcha zamonaviy avtomobillari, samolyotlari, kemalari yoki maishiy texnikalarida mavjud.
AQSHning global yarimoʻtkazgich ishlab chiqarishdagi ulushi atigi 12% ni tashkil qiladi (AQShda joylashgan), 1990-yilda bu koʻrsatkich 37% ni tashkil etgan. 2021-yil oxirida Tayvan va Janubiy Koreya 3 nanometrli chiplarni ishlab chiqishni boshladi, AQShda esa hali 7 nanometrli chiplar ishlab chiqarish yo’lga qo’yilmagan.
Dunyoda chiplar taqchilligi ayniqsa 2020-yilning ikkinchi yarmida sezilarli bo’ldi. Ularning tanqisligiga birdaniga bir nechta omillar sabab bo’ldi.
Birinchidan, dunyoda hisoblash uskunalariga talab tez sur’atlar bilan o’sib bormoqda (ayniqsa, so’nggi 5 yil ichida biznesda sun’iy intellektning keng qo’llanilishi va kriptovalyuta qazib olishning paydo bo’lishi bilan). Pandemiya davrida ushbu talabga bulut xizmatlari uchun elektronikaga ehtiyoj qo’shildi va kompyuterlar savdosi ham oshdi.
Ikkinchidan, bozordagi talabni nazorat qiluvchi bir qancha kompaniyalar tomonidan jahon bozorini monopollashtirilishi. Misol uchun, eng yirik mikrochip ishlab chiqaruvchi amerikaning Intel koompaniyasi faqat o’z ehtiyojlari uchun chiplar ishlab chiqaradi. Shunday qilib, global talabni qondirishga qodir ikkita o’yinchi bor – Koreyaning Samsung va Tayvanning TSMC, shuningdek, Britaniyaning ARM kabi bir qancha kompaniyalari (Mikroprotsessor yadrosini yaratadi, ARM mahsulotlari dunyoda ishlab chiqarilgan smartfonlarning 99 foizida qo’llaniladi).
Oxirgi 2 yilda ushbu korxonalarning ishlab chiqarish quvvatlari ortiqcha yuklanishlarga uchragan. Bunga sabablar quyidagilar: Osiyodagi kuchli qurg’oqchilik chip fabrikalarining ishlamay qolishiga olib kelgan, Apple kompaniyasining Intel protsessorlaridan TSMC liniyalarini yuklaydigan xususiy protsessorlarga o’tishi va avtomobil ishlab chiqaruvchilardan mikroelektronikaga buyurtmalar oqimining tiklanishi kabi bir qancha omillarning to’plami sabab bo’lgan.
Bir qator davlatlar ko’p yillar davomida mikroelektronika bozorida yetakchi o’rinlarni egallab kelmoqda. Shu bilan birga, ular o’zlarining barcha texnologiyalarini patentlar bilan himoya qilishdi. O’rta muddatli istiqbolda yarimo’tkazgich komponentlarini ishlab chiqarish bo’yicha yetakchilar Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari (Xitoy, Malayziya, Tayvan, Singapur, Janubiy Koreya) va AQSH bo’lib qolmoqda.
Rossiyaning global mikroelektronika bozori tarkibidagi ulushi hali ham 1 foizdan kam (2016 yil oxirida 2,3 milliard AQSH dollar). Global mikroelektronika sanoatini rivojlantirishning asosiy omillari (ishlab chiqarish korxonalari mahsulotlariga bo’lgan talabni rag’batlantirish nuqtai nazaridan) avtomobilsozlik va telekommunikatsiya sanoati, robototexnika, sog’liqni saqlash sanoati, maishiy elektronika va narsalar Interneti (IoT) segmentlari bo’ladi. Industrial Internet of Things (IIoT) va Internet of Medical Things (IoMT) ham global mikroelektronika bozorining rivojlanishi va o’sishiga katta ta’sir ko’rsatdi.
Shu bilan birga, dunyoda hech bo’lmaganda 45 nm texnologiyalardan foydalangan holda mikroelektronika mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan barcha jihozlarni ishlab chiqaradigan biron bir mamlakat yo’q. AQSh yarimo’tkazgichli uskunalarning asosiy qismini ishlab chiqaradi, lekin fotolitografiya mashinalarini ishlab chiqarmaydi. Ular Gollandiya (ASML) yoki Yaponiya (Nikon, Canon) tomonidan ishlab chiqariladi. Ishlab chiqarish uskunalaridan tashqari, maxsus yordamchi suv tozalash tizimlari, siqilgan havo kompressorlari, yuqori darajada tozalangan neon gaz, azot generatorlari va boshqalar ham kerak.
Bayden ma’muriyati Chip qonuni (9 avgustda imzolanishi rejalashtirilgan) deb nomlangan qonun loyihalari paketini tayyorladi. Amerika ishlab chiqaruvchilari, jumladan, Intel o’zlarining mikroelektron chiplar ishlab chiqarishni rivojlantirish va o’z hududida TSMC va Samsung zavodlarini joylashtirish uchun 52 milliard AQSH dollar subsidiya va yana 24 milliard AQSH dollar soliq imtiyozlari olishi ko’zda tutilgan.
Evropa Ittifoqi yarimo’tkazgich ishlab chiqaruvchilarining ulushini 20% ga etkazish uchun Evropada ilg’or ishlab chiqarishni (Magdeburgdagi Intel zavodi) yaratish uchun 2030 yilgacha 43 milliard evro ajratishni rejalashtirmoqda. Yaponiya mikrochip sanoatini rivojlantirish uchun 7 milliard AQSH dollar, Xitoy esa 2,8 milliard AQSH dollar ajratishga qaror qildi.
Shu bilan birga, hech bir davlat butun ishlab chiqarish siklini to’liq mahalliylashtirishga intilmayapti, jumladan, ishlab chiqarish uskunalaridagi yangi ishlanmalar, shuningdek, ta’minot zanjiri geografiyasidagi tub o’zgarishlar bunga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda, chunki zamonaviy mikroelektronika ishlab chiqarish hali ham juda globallashgan sanoatdir.
Bloomberg maʼlumotlariga koʻra, eng yangi texnologiyalardan foydalangan holda zamonaviy chiplar ishlab chiqaradigan yangi zavodning narxi oʻrtacha 10 dan 20 milliard AQSH dollargacha boʻlishi mumkin.Toʻliq ishlab chiqarishni yoʻlga qoʻyish uchun qurilish 1,5 yil, ishga tushirish jarayonlari yana 3 yil davom etadi. Shu bilan birga, bunday korxona faoliyati 10 dan ortiq boshqa sanoat tarmoqlari bilan bog’liq (mikroelektronikadagi har bir ish o’rni turdosh tarmoqlarda o’nlab ish o’rinlarini yaratadi). Shu sababli, integral mikrosxemalar komponentlarini (kremniy gofretlari, suyuq kimyo (ayniqsa, fotorezist), gaz (neon, azot), juda yuqori darajadagi tozalashga ega komponentlar va sarf materiallarini ishlab chiqarishni yaratish uchun kompleks yondashuv talab etiladi. Neon gaz, po’lat sanoatining qo’shimcha mahsuloti bo’lib, litografiya uchun sarflanadigan material sifatida faol foydalaniladi – fotorezist qatlamda kelajakdagi mikrosxemaning naqshini qo’llash uchun ishlatiladigan texnologiya).
Tayvanlik ekspertlarning fikriga ko’ra, neon eksportining 70% I Rossiya hissasiga to’g’ri keladi. Biroq, Rossiyada gazni tozalash moslamalari mavjud emas va shuning uchun tozalangan neon etkazib berishga ta’sir qilmaydi. Deyarli butun tozalash bozori Xitoy va Ukraina korxonalari (xususan, Odessa “Cryoion” va Mariupol “Ingaz”) o’rtasida taxminan teng taqsimlangan. Shu bilan birga, Xitoy korxonalari asosan Xitoy xomashyosidan foydalanishga e’tibor qaratgan bo’lsa, Rossiya neoni jahon bozoriga asosan Ukraina tozalash kompaniyalari orqali eksport qilinib, hozirda butunlay to’xtab qolgan.
