Internetda biznes yuritish yoki biznesni osonlashtirish e-tijorat deb ataladi.
E-tijorat elektron tijoratning qisqartmasi. E-tijoratni oson tushunish bu – mashhur onlayn xarid qilish va sotishdir. Lekin elektron tijorat olami boshqa faoliyat turlarini ham o‘z ichiga oladi. Elektron shakldagi har qanday biznes bitimi elektron tijorat hisoblanadi. E-tijoratga ba’zi misollar:
Onlayn xarid – internetda xarid qilish va sotish eng ommalashgan elektron tijoratga misoldir. Sotuvchilar, chakana savdo do‘konlari onlayn-ekvivalentlari bo‘lgan do‘konlar yaratishadi. Bunga misol eng taniqli Amazon.com, bu eng mashhur onlayn-xarid qilish platformasidan biridir.
Elektron to‘lovlar – agar onlayn xarid qilsangiz, onlayn ravishda to‘lash mexanizmi ham bo‘lishi kerak.
Onlayn auksionlar – onlayn auksionlar narxlarni aniqlash uchun samarali mexanizmdir. Aksariyat xaridorlar muntazam ravishda do‘konlardagi xaridlarga qaraganda auksion xarid qilish mexanizmini juda qiziqarli deb topishadi.
Internet banking – bugun bank ofislariga bormasdan bank operatsiyalarining barcha amallarini bajarish mumkin. Veb-saytlarni bank hisobvaraqlari va kengaytma kredit kartalari bilan o‘zaro bog‘lash e-tijoratning eng asosiy qismi bo‘ladi.
E-tijorat оperatsiyaning ishtirokchilari turiga qarab tasniflanishi mumkin[1]:
Biznesga biznes (B2B): B2B elektron tijorat operatsiyalari tranzаksiya qiluvchi tomonlar biznes, masalan, ishlab chiqaruvchilar, treyderlar, chakana sotuvchilar nazarda tutiladi.
Ishbilarmonlik uchun biznes (B2C): korxonalar elektron xaridlar oxirigacha sotadigan bo‘lsa, bu B2C elektron savdo deb ataladi.
Iste’molchi iste’molchilarga (C2C): Jahon iqtisodiy tizimidagi eng qadimgi bitimlarning ba’zilari barterni o‘z ichiga oladi – C2C bitimining turi. Biroq, C2C operatsiyalari so‘nggi paytlarda elektron savdo paydo bo‘lishigacha deyarli yo‘q edi. Auksion saytlari C2C elektron tijoratga yaxshi misol bo‘la oladi.
E-tijoratning asosiy afzalliklari vaqt va geografik masofani qisqartirishi bilan bog‘liq.
An’anaviy tijorat do‘koni bo‘lganlarga mijozlar uchun xizmat ko‘rsatish geografik hududlari cheklanganligi sababli noqulayliklarni keltirib chiqarishi mumkin. E-tijorat veb-saytida esa butun dunyo bilan bemalol tijorat aloqalarni o‘rnatish imkoniyati mavjud. E-tijoratni boshlashning eng yaxshi afzalliklaridan biri geografik cheklovlarning yo‘qligi, ijaraga olish xarajatlarining kamligi, tovarlar va yetkazib berish uchun yuqori imkoniyatlar yaratishi bilan bir qator afzalliklarga egaligidir. Bundan tashqari, onlaynda sotilishi mumkin bo‘lgan mahsulotlarning soniga cheklov yo‘qligi, do‘kon e-savdo modeliga o‘tish yo‘li sabab 24/7 ochiq qolishi orqali iste’molchilar o‘ziga kerak bo‘lgan mahsulotlarini dam olishlarsiz xarid qilish imkoniyatini berishidir. Elektron tijoratning yana bir ijobiy tomonlaridan biri – tovarlarning arzonlashtirilishi. Arzonlashtirilgan tovar bu xarajatlarning kamayishi hisobida amalga oshadi. Ko‘pgina sotuvchilar jismoniy do‘konlarini saqlash uchun ko‘p pul to‘lashlari kerak. Ular ijara, ta’mirlash, do‘kon dizayni, inventarizatsiya va hokazo kabi qo‘shimcha xarajatlarni to‘lashlari mumkin. Ko‘pgina hollarda, xizmatlar, aksiyalar, texnik xizmat ko‘rsatish va ishchi kuchiga sarmoya kiritgandan keyin ham sotuvchilar kerakli foyda olmasliklari mumkin. Shu sabab tushirilgan xarajatlarning bir qismi mijozlarga arzonlashtirilgan narxlarda topshirish imkoniyatini beradi.
O‘zbekistonda shunday platformalardan biri “Uzum” marketpleysi bo‘lib, yagona ekotizim doirasida, o‘zining onlayn savdo maydonchasi, raqamli bank, yetkazib berish xizmatini birlashtirgan birinchilardan. “Uzum” market bosh direktori o‘rinbosari Akmal Rahimovning ta’kidlashicha, 2025-yilga borib onlayn savdo hajmi 6,8 mlrd. AQSH dollariga yetishi va O‘zbekistonning bu vaqt oralig‘ida elektron tijorat bozori hajmi 12 barobar o‘sishi kutilayotgani xususida to‘xtalib o‘tdi. Bunday ko‘rsatkichlarga erishish uchun elektron tijorat bozorining barcha ishtirokchilari birlashib, imkon qadar o‘z xizmatlarini takomillashtirishi, davlat ham o‘z navbatida ma’lum darajada qo‘llab-quvvatlashi kerak. Agar chakana savdo hajmi uch yil ichida $52,5 mlrd. AQSH dollariga yetsa, bunda onlayn savdoning ulushi 13,1% yoki $6,88 mlrd. AQSH dollarini tashkil qiladi. O‘zbekistonda elektron tijorat bozori hajmi 12 barobar o‘sishi mumkin.
Hozirgi kunda iqtisodda, ayniqsa, tadbirkorlik sohasida erishilayotgan yutuqlar negizida aynan axborot texnologiyalari turli segmentlarining yuqori darajada rivojlanganligi va samarali qo‘llanishi yotadi. O‘zbekiston iqtisodiyoti ham bundan mustasno emas, albatta. Yaqqol misol sifatida axborot texnologiyalarining bir qator segmentlari masalan, ma’lumotlar yetkazish tarmoqlari, axborot internet-resurslari va ular orasidagi elektron hujjat almashuv, biznes va tijoratning barqaror rivojlanayotganini keltirish mumkin. O‘zbekiston uchun axborot texnologiyalarini rivojlantirish yangi iqtisodiy aloqalarni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin bu jarayon, axborot texnologiyalari sohasida ta’lim standartlarining oshishi, milliy telekommunikatsiya tarmoqlarining modernizatsiyalashuvi, huquqiy bazaning shakllanishi oqibatida vujudga keladigan jamiyatning ma’lum darajadagi informatsion tayyorligi mavjud bo‘lgan holatdagina sodir bo‘ladi. O‘zbekiston iqtisodiyotining ham bosqichma-bosqich rivojalnishi oqibatida biznes faoliyatini yuritishning yangi prinsiplari, ayniqsa, elektron tijoratning ahamiyati juda oshdi. “Elektron tijorat” termini EDI (Elektronic Data Interchange – ma’lumotlarni elektron almashish), elektron pochta, internet, intranet (kompaniya ichida axborot almashish) va ekstranet (tashqi dunyo bilan axborot almashish) kabi texnologiyalarni o‘z ichiga oladi.
Telekommunikatsiyaning rivojlanishi hozirgi kunda butun dunyo bo‘ylab jismoniy shaxslar va kompaniyalar bir-biri bilan elektron aloqa kanallari orqali bog‘lanishiga olib keldi. Internet yagona axborot muhitni tashkil qilish vositasi bo‘lib, biznesni rivojlanishning yangi bosqichiga o‘tishga imkon berdi.
Biznes – bu mulkdan foydalangan holda, tovarlarni sotishdan, ishlarni bajarishdan yoki xizmatlar ko‘rsatishdan muntazam ravishda foyda olishga qaratilgan va subyektlar tomonidan o‘zlarining tavakkallari va javobgarligi ostida amaldagi qonunchilikka muvofiq bajariladigan tadbirkorlik faoliyati. Elektron biznes (e- biznes) – bu global axborot tizimlari imkoniyatlaridan foydalanadigan biznes. Boshqacha qilib aytganda, bu uning muhim qismi axborot texnologiyalari yordamida amalga oshiriladigan biznes yuritish shakli.
Bugungi kunga kelib, O‘zbekistonda davlat organlari elektron tijoratni rivojlantirishda, dunyo tajribasida keng qo‘llanilgan quyidagi prinsiplarga amal qilishmoqda:
Elektron tijoratni rivojlantirishda korporativ sektor faol rol o‘ynashi lozim;
Elektron tijoratga nisbatan, davlat organlari tomonidan asoslanmagan turli cheklovlar qo‘yilishiga yo‘l qo‘yilmaslik lozim;
Davlat hokimiyati elektron tijorat jarayoniga, ushbu soha subyektlarini qo‘llab-quvvatlash va huquq bazasini takomillashtirish maqsadida aralishishi mumkin;
Elektron tijoratni boshqarish chora-tadbirlarini ishlab chiqishda davlat hokimiyati inernetning o‘ziga xosliklarini inobatga olishi lozim;
Elektron tijorat jarayoni ma’muriy-hududiy bo‘linish va davlat chegaralariga bog‘liq bo‘lmagan ravishda, global masshtabda sodir bo‘lishi lozim.
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, O‘zbekistonda elektron tijoratni rivojlantirish maqsadida bir qator ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda, ammo yechimini kutayotgan ayrim masalalar ham mavjud. Bu muammolarning tezkor va aniq yechilishi bugungi kunning muhim talablaridan biri, yechimini kutayotgan masalalar jahon tajribasida keng tarqalgan bo‘lib, ularning to‘g‘ri hal qilinmasligi oqibatida bu sohada jiddiy inqirozlar vujudga kelishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Shunday qilib, O‘zbekistonda elektron tijoratni rivojlantirish uchun nimalarga ahamiyat berilayotgani bilan tanishsak:
Davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash: O‘zbekiston hukumati qulay siyosatni qabul qilgan, soliq imtiyozlarini berish va qulay me’yoriy-huquqiy bazani yaratish orqali elektron tijorat biznesini qo‘llab-quvvatlab kelmoqda. (O‘zbekistonda elektron tijorat sanoati rivojlanishning dastlabki bosqichida. Elektron tijoratni rivojlantirishga ko‘maklashish uchun hukumat an’anaviy biznes uchun 4% stavka bilan solishtirganda onlayn daromaddan atigi 2% soliq undiradi.)
Infratuzilma. Yuqori tezlikdagi internet aloqasi, logistika va transport tarmoqlari kabi ishonchli infratuzilma elektron tijoratning rivojlanishi uchun zarur.
To‘lov tizimlari. Elektron tijorat saytlari kredit kartalari va mobil to‘lov ilovalari kabi xavfsiz, qulay va mijozlar uchun qulay bo‘lgan to‘lov tizimlaridan foydalanishni yo‘lga qo‘yish muhim. (O‘zbekiston Markaziy banki 2019-yilda Visa bilan raqamli to‘lovlar uchun infratuzilmani rivojlantirish bo‘yicha o‘zaro anglashuv memorandumini imzoladi va ko‘plab banklar onlayn to‘lovlarni qayta ishlashni osonlashtirish uchun elektron tijorat veb-saytlariga to‘lov dasturlari va xizmatlarini taklif qilmoqda.)
Ishonch. Elektron tijorat kompaniyalari yuqori sifatli mahsulotlar, ishonchli yuk tashish va mukammal mijozlarga xizmat ko‘rsatish orqali iste’molchilar ishonchini qozonishi kerak.
Raqamli ko‘nikmalar. Elektron tijorat texnologiya sohasi bo‘lganligi sababli, innovatsion yechimlarni yaratish uchun raqamli texnologiyalarni tushunadigan va ulardan foydalana oladigan malakali ishchi kuchiga ega bo‘lish muhimdir. (Elektron tijoratda IT-mutaxassislari sonini ko‘paytirish maqsadida 2018-yilda Toshkent axborot texnologiyalari universitetida elektron tijorat yo‘nalishi ochildi.)
Bozor imkoniyatlari. Elektron tijorat korxonalari bozor ulushini qo‘lga kiritish uchun foydalanilmagan bozorlardagi imkoniyatlarni aniqlashi va ulardan foydalanishi, raqobatchilardan ajralib turishi va noyob qiymat takliflarini yaratishi kerak.
Marketing va sotish. Elektron tijorat korxonalari yangi mijozlarni jalb qilish va mavjudlarini saqlab qolish uchun samarali marketing va sotish strategiyalariga ega bo‘lishi kerak.
O‘zbekistonda elektron tijoratni rivojlantirishga yordam beradigan yana bir ahamiyat berilishi kerak bo‘lgan qo‘shimcha omillar:
Iste’molchilarning xabardorligi. Iste’molchilarning elektron tijoratning afzalliklari haqida xabardorligini oshirish uni qabul qilishda uzoq yo‘lni bosib o‘tishi mumkin. Onlayn xaridlarning xavfsizligi va qulayligi haqida xabardorlikni oshirish uchun doimiy forum va konferinsiyalar tashkil etish, kadrlar tayyorlashda elektron tijoratning nafaqat texnik, balki iqtisodiy va huquqiy xususiyatlarini ham inobatga olish, eng asosiy muammolardan biri –malakali kadrlar yetishmovchiligining oldini oladi.
Transchegaraviy savdo. Transchegaraviy savdoni va eksportga yo‘naltirilgan elektron tijoratni rag‘batlantirish korxonalarga katta bozorlarga kirishga va ularning daromadlarini oshirishga yordam beradi.
Hamkorlik. Elektron tijorat kompaniyalari yanada muammosiz va integratsiyalashgan elektron tijorat ekotizimini yaratish uchun mahalliy korxonalar, logistika provayderlari va toʻlov shlyuzlari bilan hamkorlik qilishlari mumkin.
Mahsulot xilma-xilligi. Elektron tijorat platformalarida turli xil mahsulotlarni taklif qilish, har xil turdagi mijozlarni jalb qilish va ularning platformaga sodiqligini oshirishga yordam beradi.
Fulfillment tizimlari. Yuk tashish, qaytarish va to‘lovlarni qaytarish bilan shug‘ullanadigan samarali va ishonchli to‘lov tizimlariga ega bo‘lish ijobiy mijozlar tajribasini yaratishga va elektron tijorat platformasiga ishonchni mustahkamlashga yordam beradi.
Ma’lumotlar maxfiyligi. Maxfiylik va ma’lumotlarni himoya qilishning kuchli choralarini ta’minlash mijozlar ishonchini mustahkamlash va kiberhujumlar xavfini kamaytirish uchun muhim ahamiyatga ega.
Innovatsiyalar. Doimiy innovatsiyalar va elektron tijorat platformalari va strategiyalarini ishlab chiqish kompaniyalarga raqobatchilardan oldinda turishga va o‘zgaruvchan bozor voqeliklariga moslashishga yordam beradi.
Umuman olganda, ushbu omillarning kombinatsiyasi O‘zbekistonda elektron tijoratning o‘sishi va rivojlanishiga xizmat qiladi. 2025-yilga qadar elektron tijoratda rivojlanish taxminiy ma’lumotlari mavjud. Statista tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotga ko‘ra, 2025-yilga qadar global elektron tijorat miqdorining yillik o‘rtacha 4,9 trln AQSH dollarga erishishini bashorat qilmoqda. Bunga ko‘ra, O‘zbekiston, elektron tijoratni kengaytirish uchun tizimli ishlarga ega ekanligi sababli, katta potensialni amalga oshirishi mumkin. Shuningdek, O‘zbekistonning xalqaro savdo aloqalari ko‘proq rivojlangan bo‘lishi va turli xizmatlar uchun xizmat ko‘rsatish joylarining hajmi kengayishi ham, elektron tijoratning rivojlanishini rag‘batlantiradi.
Statista tadqiqotiga ko‘ra, Oʻzbekiston boʻyicha quyidagi maʼlumotlarni taqdim etadi: 2020-yilda mamlakatning elektron tijorati 481,3 million AQSH dollar daromad keltirdi va mamlakatdagi jami raqamli daromadlarning 68 %ni tashkil etdi. Raqamli ommaviy axborot vositalari, elektron xizmatlar va elektron sayohatlar qolgan 32% ni tashkil etdi. O‘zbekistonda raqamli xarajatlar past bo‘lib, 2020-yilda aholi jon boshiga iste’mol xarajatlarining 1,2 foiziga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, Osiyoda o‘rtacha 3,1 foizni tashkil etgan. 2025-yilga kelib elektron tijorat daromadlari har yili 6,3 % ga o‘sishi kutilmoqda.
2020-2022-yillarda hukumat elektron tijorat o‘sishini rag‘batlantirish uchun bir qator muhim qadamlarni qo‘ydi:
2020-yil oktabr oyida “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasining qabul qilinishi: Hukumat butun mamlakat bo‘ylab qurilgan optik tolali aloqa tarmog‘i uzunligini hozirgi 118 ming kilometrdan (73 322 milya) 2030-yilgacha 250 ming kilometrga (155 343 milya) oshirishni rejalashtirmoqda;
2030-yilga borib yuqori tezlikdagi internet qamrovini hozirgi 67 foizdan 100 foizgacha oshirish;
2022-yilgacha keng polosali mobil aloqa tarmog‘i qamrovini joriy 78 foizdan 100 foizgacha kengaytirish;
hamda axborot texnologiyalari sohasida oliy va oʻrta maxsus taʼlim muassasalariga qabul qilish uchun yillik kvotani 2030-yilga borib hozirgi 7 mingdan 20 ming nafarga oshirish.
Oʻzbekiston 2021-2022-yillarda raqamli infratuzilmani rivojlantirishga 2,5 milliard AQSH dollari sarmoya kiritishni rejalashtirayotganini maʼlum qildi.
Shuningdek, elektron tijorat sohasida O‘zbekiston Respublikasida quyidagi huquqiy-me’yoriy hujjatlar qabul qilingan[1]:
O‘zbekiston Respublikasining 2022-yil 29-sentabrda qabul qilingan “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi 792-son qonuni;
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Elektron tijoratni rivojlantirishni jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–3724 qarori;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015-yil 4-dekabrda “2016-2018-yillar davrida O‘zbekiston Respublikasida elektron tijoratni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 353-son qarori;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 2-iyundagi “Elektron tijoratda bitimlarni amalga oshirish tartibini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 185-son qarorilari.
O‘zbekiston Eksportni qo‘llab-quvvatlash agentligi Xitoyning Alibaba elektron tijorat kompaniyasi bilan 2020-yil oktabr oyida hamkorlikni yo‘lga qo‘yib, Alibaba.com platformasida “Made in Uzbekistan” bo‘limini yaratdi va bu yerda tanlangan mahalliy kompaniyalar mahsulotlari namoyish etila boshlandi; hukumat Alibaba.com platformasida 300 dan ortiq mahalliy kompaniyalarni ro‘yxatdan o‘tkazish uchun moliyaviy yordam ko‘rsatishni rejalashtirmoqda.
2022-yil 1-iyuldan boshlab investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi huzuridagi Raqamli transformatsiya markazi mas’ul bo‘lgan elektron tijorat uchun “Ochiq raqamli ekotizim” axborot tizimlari majmuasini ishga tushirildi. Ekotizimda savdo tomonlarning shartnoma majburiyatlari bajarilishini ta’minlash uchun elektron hisob qaydnomasi bo‘lib, raqamli ekotizimga integratsiyalashgan elektron tijorat platformalari operatorlarining daromad solig‘i stavkasi 2024-yil 1-yanvargacha 50 foizga pasaytirildi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, elektron tijoratning O‘zbekistonda kelgusi natijalari quyidagicha bo‘lishi mumkin:
Oson va moslashuvchanlik: Elektron tijorat platformalari orqali mijozlar va bizneslar oson va tezroq savdolash imkoniyatiga ega bo‘lishadi.
Ko‘p to‘lov usullari: Elektron tijoratning kelgusi natijalari ortida ko‘p to‘lov usullari mavjud bo‘ladi va biznes tranzaksiyalari uchun yanada qulaylashadi.
Chet el savdosi: Elektron tijorat platformalari Xalqaro savdoni osonlashtirish imkonini yaratadi va bu orqali mahalliy mijozlar o‘zlarining mahsulotlarini xalqaro sotishga tayyorlashadi.
To‘lov xavfsizligi: Elektron tijorat platformalarida to‘lovlar xavfsiz va himoyalanadi. Ular kredit kartalarini qabul qilish uchun o‘zaro ishlovchi qulay interfeyslar taqdim etadi.
Yangi ish yo‘nalishlari: Elektron tijorat platformalari, mahalliy kompaniyalarni online sotuv jarayoniga qo‘shilishga yordam beradi va yangi ish yo‘nalishlarini yaratishga imkon beradi. Bu, yurtimizdagi yagona hududga bog‘liq emas, balki xalqaro darajadagi sotishda ishtirok etishga imkon beradi.
To‘lovlarni jalb qilish: Elektron tijorat orqali mijozlar va bizneslar, to‘lovlarini jalb qilish uchun to‘lov ishlab chiqaruvchilarning jonli hisobi tizimiga ulanishi mumkin. Bu, to‘lovlarni jalb qilish jarayonida muvaffaqiyatli hisob-kitobni ta’minlagan holda, oldindan biron-bir aloqada bo‘lish, xizmatlar va mahsulotlarni sotishga yordam beradi.
[1] Raqamli iqtisodiyot va unda elektron tijoratning o‘rni
[2] О‘zbekistonda elektron savdo va elektron tijoratni rivojlantirishning о‘ziga xos хususiyatlari
