Raqamli texnologiyalar va internet bizning yashash, ishlash va muloqot tarzimizda inqilob qildi. Raqamli texnologiya raqamli signallar va ma’lumotlardan foydalanadigan elektron qurilmalar, tizimlar va ilovalarning keng doirasini o‘z ichiga oladi. Boshqa tomondan, Internet ma’lumotlar va ma’lumotlarni uzatish imkonini beruvchi o‘zaro bog‘langan kompyuterlar va qurilmalarning global tarmog‘idir.
Raqamli texnologiyalar bilan birgalikda internet ko‘plab afzalliklar va yutuqlarni keltirdi. Eng muhim ta’sirlardan biri axborot va bilimlarni demokratlashtirishdir. Internet bizning qo‘limiz ostidagi juda ko‘p ma’lumotlarga kirishni ta’minlaydi, bu butun dunyodagi odamlarga o‘zlarini o‘qitish, tadqiqotlar bilan shug‘ullanish va xabardor bo‘lish imkonini beradi.
Bundan tashqari, raqamli texnologiyalar va internet aloqani inqilob qildi. Elektron pochta, lahzali xabar almashish va ijtimoiy media platformalarining paydo bo‘lishi bilan odamlar endi geografik chegaralardan qat’iy nazar, bir zumda va osongina boshqalar bilan bog‘lanib, muloqot qilishlari mumkin. Bu global aloqa va hamkorlikni sezilarli darajada oshirib, korxonalar, tashkilotlar va jismoniy shaxslarga masofadan turib birgalikda ishlash, g‘oyalar va resurslarni almashish imkonini berdi.
Raqamli texnologiyalarning tez oʻsishi raqamli iqtisodiyotda ishtirok eta oladigan va qatnasha olmaydiganlar oʻrtasidagi raqamli tafovutni chuqurlashtirish xavfini oshiradi.
Dunyo bo‘ylab milliardlab odamlarni bog‘laydigan internet zamonaviy axborot jamiyatining asosiy ustunidir. Shimoliy Yevropa 2023-yilda internetdan foydalanadigan aholi ulushi boʻyicha dunyo mintaqalari orasida birinchi oʻrinni egalladi. Norvegiya, Saudiya Arabistoni va Birlashgan Arab Amirliklarida 2023-yil aprel holatiga koʻra aholining 99 foizi internetdan foydalangan. Shimoliy Koreya esa aksincha, umumiy aholi orasida internetdan foydalanish deyarli yo‘q bo‘lib, dunyo bo‘ylab oxirgi o‘rinni egallaydi. Dunyo bo‘ylab eng ko‘p onlayn foydalanuvchilar bo‘lgan Osiyo – oxirgi hisobda 2,93 milliarddan ortiq. 750 million internet foydalanuvchisi bilan Yevropa ikkinchi o‘rinni egalladi. Xitoy, Hindiston va Qo‘shma Shtatlar internet foydalanuvchilari soni bo‘yicha dunyoning boshqa davlatlaridan oldinda.
1-rasm. Dunyo bo‘ylab xotin-qizlar va erkaklarning internetdan foydalanish ko‘rsatkichi (foizda)
2023-yil oktabr holatiga ko‘ra, butun dunyo bo‘ylab 5,3 milliard internet foydalanuvchisi bor, bu dunyo aholisining 65,7 foizini tashkil qiladi. Bularning 4,95 milliardi yoki dunyo aholisining 61,4 foizi ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilaridir.
Ijtimoiy media va foydalanuvchi tomonidan yaratilgan kontent virtual hamjamiyatlar o‘rtasida ma’lumot, g‘oyalar va qiziqishlarni yaratish va almashish uchun mo‘ljallangan interaktiv texnologiyalarni belgilaydi. Ijtimoiy tarmoqlar matnli postlar, rasmlar, videolar, sharhlar va tarmoq platformalariga qarab farqlanadi. 2023-yilda ijtimoiy tarmoqlarning global kirib borishi qariyb 60 foizga yetdi. Shimoliy va G‘arbiy Yevropada eng ko‘p foydalanish qayd etilgan, undan keyin Janubiy Yevropa va Shimoliy Amerika joylashgan.
Ijtimoiy media butun dunyo bo‘ylab doimiy ravishda kengayib, rivojlanib bormoqda. Ijtimoiy tarmoqlardan foydalanuvchilarning umumiy soni 2027-yilga borib 5,85 milliarddan ortiq kishiga yetishi kutilmoqda, bu esa dunyo aholisining yarmidan ko‘pini tashkil qiladi.[1]
2022-yil holatiga ko‘ra, butun dunyo bo‘ylab ayollar internet foydalanuvchilarining ulushi 63 foizni tashkil etdi, bu erkaklarnikidan olti foizga kamdir. Internetdan foydalanishda gender nomutanosibligi Arab davlatlari va Afrikada kattaroq bo‘lib, o‘n foizga yaqin farq bilan ifodalanadi.
2-rasm. 2019-yildan 2022-yilgacha bo‘lgan davrda dunyo aholisining jins bo‘yicha internetga kirish ulishi (foizda)
Raqamli gender tafovvutini bartaraf etish va ayollarning raqamli va moliyaviy imkoniyatlarini kengaytirishga sarmoya kiritish ham gender tengligi, ham iqtisodiy farovonlik uchun muhim ahamiyatga ega. Soʻnggi tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, 72 mamlakatda raqamli gender nomutanosibligini kamaytirish 2025-yilga kelib iqtisodiyotni taxminan 524 milliard AQSH dollarga oshirishi mumkin.
Yevropa Komissiyasining 2021-yilgi “Ayollar raqamli koʻrsatkichlar” jadvali mutaxassislarning raqamli koʻnikmalarida hali ham jiddiy gender farqi mavjudligini tasdiqlaydi. AKT mutaxassislarining atigi 19% hamda fan, texnologiya, muhandislik va matematika yoʻnalishidagi bitiruvchilarning uchdan bir qismi ayollardir. Hech qanday o‘sish yoʻq, chunki bu koʻrsatkichlar soʻnggi bir necha yil ichida barqaror, o‘zgarmasdan kelmoqda. Raqamli kompas 2030-yilga borib Yevropa Ittifoqida ayollar va erkaklar oʻrtasida 20 million ish bilan taʼminlangan AKT mutaxassislariga ega boʻlishi kerak degan maqsadni qoʻygan.
2014-yildan 2022-yilgacha Raqamli Iqtisodiyot va Jamiyat Indeksi (DESI) Yevropaning raqamli koʻrsatkichlari boʻyicha koʻrsatkichlarni umumlashtirib, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari taraqqiyotini kuzatdi.
Internet va internet foydalanuvchilari koʻnikmalaridan foydalanish uchun boʻshliq sezilarli darajada kichikroq. Internetdan 2020-yilda ayollarning 85% muntazam foydalangan bo‘lsa, bu ko‘rsatkichning 87%ni erkaklar tashkil etgan. Raqamli koʻnikmalar koʻrsatkichlarida 4 foizlik farqni kuzatish mumkin: ayollarning 54 foizi asosiy raqamli koʻnikmalarga ega, bunda erkaklarning koʻrsatkichi 58 foizi tashkil etgan. Finlyandiya, Shvetsiya, Daniya, Estoniya va Niderlandiyada ayollar eng raqamli hisoblanadi. Bu mamlakatlarning barchasi DESIda ham juda yaxshi natijalarga erishmoqda. Ruminiya, Bolgariya, Polsha, Vengriya va Italiyadagi ayollar raqamli iqtisodiyot va jamiyatdagi ayollar ishtiroki boʻyicha eng past ballga ega.
2022-yil holatiga ko‘ra, global internetdan foydalanish barcha mintaqalarda 15 yoshdan 24 yoshgacha bo‘lgan shaxslar orasida yuqori bo‘lib, Yevropadagi yoshlar esa 98 foizdan ko‘prog‘ini tashkil etadi. Taqqoslash uchun, dunyo bo‘ylab 15-24 yosh guruhidagilar o‘rtacha 75 foizni tashkil etadi. Mamlakatlarning daromad darajasi ham internetga kirish uchun muhim omil bo‘lgan, chunki yuqori daromadli mamlakatlar aholisining 92 foizi, past daromadli bozorlarning atigi 26 foizidan farqli o‘laroq, internetdan foydalanganligi xabar qilingan.
2021-yilgi Xotin-qizlar Raqamli Skorlar jadvali mutaxassislarning raqamli koʻnikmalarida sezilarli gender farqi saqlanib qolayotganini koʻrsatadi.
3-rasm. 2022-yilda Yevropa mamlakatlarida AKT sohasida faoliyat olib boruvchi ayollar ulushi. (16-74 yosh oralig’idagi har ming kishi birlikda)
AKT boʻyicha ishlaydigan ayollar. ISCO-08 tasnifiga asoslangan keng ta’rif va AKT xizmati menejerlari, AKT mutaxassislari, AKT boʻyicha texniklar, AKToʻrnatuvchilar va xizmat koʻrsatuvchilar kabi ishlarni oʻz ichiga oladi.
WiD reyting (Women in Digital) jadvali ayollarning raqamli ish, martaba va tadbirkorlikka qoʻshilishini baholash uchun qoʻyilgan harakatlardan biridir. Baholar jadvali 12 ta koʻrsatkich asosida aʼzo davlatlarning internetdan foydalanish, internetdan foydalanuvchi koʻnikmalari, shuningdek, mutaxassislar malakasi va bandlik sohalaridagi faoliyatini baholaydi. Yevropa Komissiyasi 2014-yildan buyon Raqamli Iqtisodiyot va Jamiyat Indeksi (DESI) hisobotlari orqali aʼzo davlatlarning raqamli taraqqiyotini kuzatib boradi. 2023-yildan boshlab va 2030-yilgi raqamli oʻn yillik siyosat dasturiga muvofiq, DESI endi Raqamli iqtisodiyot holatiga integratsiya qilingan oʻn yillik hisobot va raqamli maqsadlarga erishishni kuzatish uchun foydalaniladi.
Raqamli Iqtisodiyot va Jamiyat Indeksi (DESI) 2022-yil hisobotlari, asosan, 2021-yilgi maʼlumotlarga asoslanadi va Yevropa Ittifoqiga aʼzo davlatlarda raqamli texnologiyalarda erishilgan yutuqlarni kuzatib boradi. COVID-19 pandemiyasi davrida aʼzo davlatlar raqamlashtirish boʻyicha saʼy-harakatlarini olgʻa surmoqda, ammo hali ham raqamli koʻnikmalar, kichik va oʻrta korxonalarning raqamli transformatsiyasi va ilgʻor 5G tarmoqlarini joriy etishdagi boʻshliqlarni yopish uchun kurashmoqda.
Evropa Ittifoqi raqamli transformatsiyani qoʻllab-quvvatlash uchun katta resurslarni muhokamaga qoʻydi. 127 milliard evro raqamli bilan bogʻliq islohotlar va milliy tiklanish va chidamlilik rejalariga investitsiyalar uchun ajratilgan. Bu raqamlashtirishni jadallashtirish, Ittifoqning barqarorligini oshirish va islohotlar va investitsiyalar orqali tashqi qaramlikni kamaytirish uchun misli koʻrilmagan imkoniyatdir. A’zo davlatlar oʻzlarining Tiklash va chidamlilik fondining (RRF) oʻrtacha 26 foizini raqamli transformatsiyaga ajratdi, bu majburiy 20% chegaradan yuqori. Avstriya, Germaniya, Lyuksemburg, Irlandiya va Litva RRF ajratishning 30% dan ortigʻini raqamli texnologiyalarga sarmoya qilishni tanlagan a’zo davlatlardir.
Raqamli Iqtisodiyot va jamiyat indeksining (DESI) bir qismi boʻlgan “Ayollar raqamli koʻrsatkichlar taxtasi” aʼzo davlatlarning internetdan foydalanish, internetdan foydalanuvchi koʻnikmalari, mutaxassislar malakasi va bandlik sohalaridagi faoliyatini 12 koʻrsatkich asosida baholaydi.[2]
| Raqamli reyting jadvalidagi ayollar ulishi 2021-yil (0-100 balgacha) | Germaniya | Estoniya | Portugalya | Yevropa Ittifoqi |
| Xotin-qizlar | Xotin-qizlar | Xotin-qizlar | Xotin-qizlar | |
| internetdan foydalanish | 66 | 85 | 50 | 60 |
| internetdan foydalanish qobilyatlari | 65 | 61 | 51 | 53 |
| mutaxassislik ko‘nikmalari va ish bilan ta’minlash | 42 | 50 | 54 | |
| raqamli indeksdagi ayollar | 57.6 | 65.1 | 52.9 | 53.2 |
Bugungi kunda O‘zbekistonda internetdan foydalanuvchilar soni 31 mlndan oshdi. Ulardan 29,5 mln nafari mobil internet orqali tarmoqqa ulangan. Xalqaro internet-kanalga ulanish tezligi so‘nggi ikki yilda 2,6 baravarga oshib, 3200 Gbit/s ga yetgani qayd etilgan.
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish (2026-yil oxirigacha uning YaIMdagi ulushini kamida 2,5 barobarga oshirish) “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasida asosiy “drayver” sifatida belgilangan. Ushbu maqsadga erishish uchun raqamli xizmatlar bozori va infratuzilmasini rivojlantirishga qaratilgan bir qator kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqildi. Shu jumladan:
dasturiy mahsulotlar ishlab chiqarishni 5 barobar, eksportini esa 10 barobar, ya’ni 500 million AQSH dollariga yetkazish rejalashtirilgan.
iqtisodiyotning real sektoridagi ishlab chiqarish va operatsion jarayonlarda, moliya va bank sektorlarida raqamlashtirish darajasini 70 foizga yetkazish belgilangan.
shaharlarni rejalashtirish va qurilishni raqamlashtirish, ularni “Aqlli shahar” konsepsiyasi doirasida rivojlantirishga ustuvor ahamiyat berish ko‘zda tutilgan.
Shunday qilib, raqamli infratuzilmani yanada takomillashtirish sifatli iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, biznes imkoniyatlarini kengaytirish, shuningdek, aholining ta’lim, xizmatlar va onlayn bandlikdan foydalanish imkoniyatlarini oshirishda yordam beradi.
Mamlakatimizda oliy ta’im tizimida sirtqi ta’lim dasturlarining joriy qilinishi ayollarning oliy ta’limdagi salmog‘ining ortishi jamiyatda ayollarning ish qobiliyatini oshirishi asosida bandligini ta’minlashda katta ahamiyatga ega bо‘ldi. Ammo kо‘plab tо‘siqlar ayollarning mehnat bozoridagi tо‘liq ishtirokini cheklaydi. Jumladan, ayollarning texnik kо‘nikmalarining yetishmasligini bunga misol qilish mumkun. Bundan tashqari ayollar kо‘pincha ijtimoiy sohalarda mehnat faoliyati bilan band bо‘lib, ularning ish haqi erkak rasmiy sektoridagi ish haqidan 50-60 % ga kamroq. Erkaklar uchun deb hisoblanuvchi axborot kommunikatsiyalari texnologiyalari (AKT) sohasida ayollarning ulushi 30% ni tashkil qiladi. Gender raqamli tafovutlarni bartaraf etish, ayollarning STEM sohalarida ishtirokini rag‘batlantirish va genderga oid elektron xizmatlarni rivojlantirish bо‘yicha samarali choralar kо‘rish barcha sohalarga gender tengligini ta’minlashning kalitidir. О‘zbekistonda xotin-qizlarni IT-sohasiga jalb etish bо‘yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, Toshkent shahrida “GAP” ITklubi ishga tushirildi. Mazkur klub tashabbuskorlarining maqsadi IT-kasblarini ayollar va yosh qizlar uchun ochiq va qiziqarli qilish, IT- sektorining imkoniyatlarini kо‘rsatish shu orqali sohadagi gender tafovutni kamaytirish hamda xotin-qizlarni qо‘llab-quvvatlashdan iboratdir. Ta’kidlash joizki, О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28 -yanvardagi PF-60-son qarori bilan tasdiqlangan “2022-2026-yillarda Yangi О‘zbekiston Taraqqiyot strategiyasi”ning 69-maqsadida xotin-qizlarni qо‘llab-quvvatlash, ularning jamiyat hayotidagi faol ishtirokini ta’minlash belgilangan. Bunda jamiyatda xotin-qizlarga tazyiq va zо‘ravonlikka nisbatan murosasizlik muhitini yaratish, xotin-qizlarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini, gender tenglikni ta’minlash siyosatini davom ettirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini yuksaltirib, ularni qо‘llab-quvvatlashga doir islohotlarni amalga oshirishga oid davlat dasturida aniq chora-tadbirlar nazarda tutilgan.
[1] Women in Digital Scoreboard 2021.
[2] WiD_2021_country_profiles_IE6ZlCfljXhdYCGa95ssjAdoTok_80470.pdf
