Boshqacha qilib aytganda, nogironlik – bu jamiyatda mavjud bo‘lgan sharoitlar tufayli yuzaga keladigan jismoniy, aqliy, hissiy, ruhiy xususiyatlarga ega bo‘lgan shaxsning faoliyatidagi to‘siq yoki cheklash bo‘lib, bunda odamlar hayotning turli sohalaridan chetlashtiriladi. Ya’ni, nogironlik tibbiy tushuncha emas, balki ijtimoiydir. Nogironlik bu ijtimoiy tengsizlikning bir ko‘rinishidir. Ko‘pincha nogironlarga ozchilik sifatida, nogironligi bo‘lmaganlarga aloqasi yo‘q, alohida dunyo sifatida qaraladi.
Dunyo bo‘ylab 1 milliardga yaqin nogironligi bo‘lgan shaxslar yoki butun dunyo aholisining 15 foiz aholisi bor. Ularning aksariyati mehnatga layoqatli yoshdagilardir.
2006-yil dekabr oyida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan “Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya”da“ nogironlarning boshqalar bilan teng ravishda mehnat qilish huquqi” mustahkamlangan, bunda erkin tanlangan yoki mehnat bozorida va nogironlar uchun ochiq, inklyuziv va foydalanish mumkin bo‘lgan ish muhitida qabul qilingan mehnat orqali tirikchilik qilishni o‘z ichiga oladi. Konventsiya bandlikdagi kamsitishning barcha shakllarini ta’qiqlaydi, yanada qulayroq ish muhitini yaratishga chaqiradi va ishtirokchi davlatlardan nogironlar uchun kasbiy ta’lim va o‘z-o‘zini ish bilan ta’minlash imkoniyatlaridan foydalanishni rag‘batlantirishni talab qiladi. BMTning nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasini ratifikatsiya qilish, konvensiyani amalga oshirish bo‘yicha Milliy reja ishlab chiqish, nogironlikni baholashda ijtimoiy modelga o‘tish, nogironligi bor shaxslar uchun binolar va davlat xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini yaratish va inklyuziv muhit sifatini yaxshilash – bu uzoq va teran yo‘lning boshlanishi sifatida belgilab berildi. Uning yo‘nalishi quyidagi Barqaror Rivojlanish Maqsadlari bilan belgilanadi: qashshoqlikka barham berish (1-maqsad), gender tengligi (5-maqsad), tengsizliklarni kamaytirish (10-maqsad), tinchlik, adolat va kuchli institutlar (16-maqsad) hamda “Hech kimni ortda qoldirmaslik” global tashabbusi kabilardir.
“Inklyuziv jamiyat” raisi Nodira Tillaevaning fikriga ko‘ra:“Agar odam, ayniqsa, nogironligi bor inson ishsiz bo‘lsa, u osongina tushkunlikka tushishi va o‘ziga bo‘lgan ishonchini yo‘qotishi mumkin”. Shu sababdan bugungi kunda nogironligi bo‘lgan shaxslarni ish bilan ta’minlash asosiy ustuvor vazifaga aylanmoqda.
Toshkent shahar “SHAROIT PLYUS” nogironlar jamoat birlashmasi 2016-yil 29-dekabrda nodavlat notijorat tashkilot (NNT) sifatida ro‘yxatdan o‘tgan. 2020-yil dekabridan boshlab 2021-yil dekabriga qadar UNICEF, BMTTD va XMT tomonidan amalga oshirilayotgan BMTning O‘zbekistonda ijtimoiy himoyani yaxshilash bo‘yicha Qo‘shma Dasturining grant ko‘magi bilan tashkilot nogironligi bo‘lgan shaxslarni inklyuziv ish bilan ta’minlash bo‘yicha ushbu loyihani amalga oshirishni boshladi. 2022-yil 3-noyabrdan boshlab ushbu loyiha AQSh Xalqaro Taraqqiyot Agentligi (USAID) tomonidan moliyalashtiriladigan “Markaziy Osiyoda ijtimoiy innovatsiyalar” dasturi doirasida Yevroosiyo jamg‘armasi ko‘magida amalga oshirilib kelinmoqda. Ushbu “Maxsus rekruting veb-portali orqali nogironligi bo‘lgan shaxslarni ochiq mehnat bozorida munosib ish bilan ta’minlash” loyihasining maqsadi nogironligi bo‘lgan shaxslarni munosib ish joylari bilan ta’minlash va mehnatga layoqatli yoshda bo‘lgan, 16-59 yoshdagi erkaklar uchun va 16-54 yoshdagi ayollar uchun, nogironlarni ijtimoiy himoyasini oshirishdir.
Innovasiyalar, jumladan, axborot texnologiyalari barcha to‘siqlarni yo‘q qilish xususiyatiga ega va barchaga muvaffaqiyatga erishish uchun teng imkoniyatlar beradi. Nogironligi bo‘lgan shaxslarni ijtimoiylashtirish, qo‘shimcha shart-sharoitlar yaratish va ular o‘rtasida IT sohasini ommalashtirish, shuningdk, ularni kelajakda yuqori malakali mutaxassislar sifatida ishga joylashishlari uchun zarur ko‘nikmalarga ega bo‘lish imkonini beruvchi IT-ta’limga yanada keng jalb etish maqsadida bir qancha qonun va qarorlar qabul qilinmoqda. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Nogironligi bo‘lgan shaxslarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ularning bandligiga ko‘maklashish hamda ijtimoiy faolligini yanada oshirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2021-yil 21-dekabrdagi PQ-57-son qarori ijrosini ta’minlash hamda nogironligi bo‘lgan shaxslarning bandligiga ko‘maklashishni yanada takomillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamlashtirish sohasida malakali mutaxassislar tayyorlash faoliyatini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2024-yil 1-fevraldagi PQ-51-son qarori ijrosini ta’minlash, shuningdek, yoshlarni IT-xizmatlar eksporti sohasida talab yuqori bo‘lgan zamonaviy kasblarga tayyorlovchi nodavlat ta’lim tashkilotlarini qo‘llab-quvvatlash ishlarini tashkil etish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qarorlari qabul qilinib, unga ko‘ra: 2024-yil 1-martdan boshlab nodavlat ta’lim tashkilotlariga bitiruvchisi IT-xizmatlarni eksport qiluvchi tashkilotga ishga joylashganda bazaviy hisoblash miqdorining 75 baravarigacha, nogironligi bo‘lgan yosh bitiruvchisi bunday tashkilotga ishga joylashgan hollarda esa 105 baravarigacha bir martalik subsidiya ajratish tizimini nazarda tutuvchi dastur joriy etildi.
Shuningdek, 31.08.2022 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 486-sonli qaroriga muvofiq nogironligi bo‘lgan shaxslarni IT yo‘nalishida quyidagicha ish o‘rinlari ajratilmoqda:
| Yo‘nalishlar | Ish o‘rinlari |
| Web — sayt izlab topish bo‘yicha mutaxassis | 3944 |
| Logistik | 3934 |
| Kompyuter aloqalari tahlilchisi | 3968 |
| Dasturlovchi | 3974 |
Hozirda Raqamli texnologiya vazirligi, Maktab va maktabgacha ta’lim vazirligi, IT Park Uzbekistan, Uzinfocom, Kibersport Assotsiatsiyasi va Fidanza kompaniyalari bilan hamkorlikda turli yo‘nalishlar bo‘yicha kibersport turnirlari tashkil etilmoqda. IT Park nogironligi boʻlgan shaxslarning taʼlim olishi uchun inklyuziv loyihalar yaratmoqda, masalan, IT Park ning Toshkent filialida kompyuter savodxonligi va eshitish qobiliyati past boʻlgan odamlar uchun veb-dasturlash asoslari boʻyicha kurslar oʻtkazilmoqda.
Bundan tashqari, UNICEF bilan hamkorlikda “Skills4Girls” loyihasi tashkil etilgan bo‘lib, unda ikki yuzdan ortiq qiz, jumladan, nogironligi bo‘lgan 70 nafar ishtirokchi qatnashdi. Loyiha inklyuzivlik prinsipi asosida qizlarning, jumladan, nogironligi bo‘lgan qizlarning axborot texnologiyalari sohasiga jalb qilish ulushini oshirishga qaratilgan boʻlib, shu orqali ularning taʼlim olish, ishga joylashish hamda yetakchilik qobiliyatlarini va oʻz imkoniyatlariga boʻlgan ishonchini oshirish imkoniyatlarini kengaytirdi. So‘nggi yillarda nogironligi bo‘lgan shaxslar har qachongidan ham faol hayot kechirishga rag‘batlantirilmoqda, jamiyatda o‘z o‘rnini topishga ko‘proq integrasiyalashuviga ahamiyat berilmoqda.
Nogironlar duch keladigan to‘siqlarni, ayniqsa kompyuterlar va texnologiyalar bilan bog‘liq to‘siqlarni kamaytirish yoki yo‘q qilish uchun turli xil texnologiyalar yaratilgan. Yordamchi texnologiya sifatida tanilgan apparat va dasturiy vositalar hujjatlarni oʻqish va yozish, boshqalar bilan muloqot qilish va internetda maʼlumot qidirish kabi vazifalarni bajarishda yordam berishi mumkin. Yordamchi texnologiyalar turlari kengayib borayotgani va asosiy texnologiyalardan foydalanish qulayroq bo‘lishi bilan talabalar va nogiron xodimlar kengroq faoliyat turlarini mustaqil ravishda bajarish qobiliyatiga ega bo‘ladilar. Shunga qaramay, nogironlar kompyuterdan foydalanishda turli xil to‘siqlarga duch kelishmoqda. Ushbu to‘siqlarni uchta toifaga guruhlash mumkin: kirish, chiqish va hujjatlar. Maxsus yordamchi texnologiyalar va ulardan foydalanishga yondashuvlar quyida tavsiflanadi.
Harakatdagi nogironlik nozik va qo‘pol motor boshqaruviga ta’sir qilishi mumkin. Masalan, ba’zi nogironlar aravachasi foydalanuvchilar uchun standart balandlikdagi kompyuter stollari juda past bo‘lishi mumkin yoki qo‘lsiz yoki qo‘llarini ishlatmaydiganlar uchun standart klaviatura yoki sichqoncha ishlamasligi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, IT sohasi nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun o‘z ko‘nikmalari, tajribalari va istiqbollarini qo‘shishlari uchun turli imkoniyatlarni taklif etadi. Texnologiyadan foydalanish va mavjudlik va inklyuzivlikni targ‘ib qilish orqali nogironlar IT sanoatining kelajagini shakllantirishda ajralmas rol o‘ynashi mumkin. Biroq, nogironlik holatidan qat’iy nazar, barcha shaxslar uchun to‘liq ishtirok etish va teng imkoniyatlarni ta’minlaydigan qo‘llab-quvvatlovchi muhitlarni yaratish va kirishdagi to‘siqlarni bartaraf etish juda muhimdir.
