Dunyodagi eng kambagʻal odamlarning qariyb 80 foizi qishloqlarda yashaydi, o‘zlarining yashash va oziq-ovqat xavfsizligini qishloq xo‘jaligiga bogʻlaydi . O‘ta kambagʻallarning 60 foizi zaif yoki ekologik jihatdan zaif mamlakatlarda yoki uzoq davom etgan inqirozlarda yashaydi.
Dunyo aholisining keyingi besh yillikda 657 milliondan 676 milliongacha qismi daromadlar tengsizligi sabab o‘ta qashshoqlikda yashashi kutilmoqda. Aholining qashshoqlikka moyil qismi ko‘pincha asosiy xizmatlar va infratuzilma, ijtimoiy himoya, texnologiyalar va bozorlardan foydalana olishmaydi, bu esa ularning daromadlarining o‘sishiga, o‘z yerlariga va tirikchilik vositalariga sarmoya kiritishiga to‘sqinlik qiladi.
2015-yildan beri nisbatan oʻzgarmagan holda, ochlikdan aziyat chekkanlar soni 2020-yilda sezilarli darajada oshdi va 2021-yilda oʻsishda davom etib, 828 millionga yetdi (dunyo aholisining 9,8%). Bugungi kunda 3,1 milliard odam sogʻlom ovqatlanish imkoniyatiga ega emas, besh yoshgacha bo‘lgan 45 million bola to‘yib ovqatlanmaydi. Mojarolar, iqlim o‘zgarishi va iqtisodiy zarbalar o‘sib borayotgan tengsizliklar bilan birgalikda global ochlikning kuchayishiga sabab bo‘lmoqda. Qashshoqlik va ochlikka barham berish yo‘liga qaytish hech kimni ortda qoldirmasdan yanada samaraliroq, qamrab oluvchi, bardoshli va barqaror qishloq-oziq-ovqat tizimlariga o‘tishni talab qiladi. Qishloq xo‘jaligiga sarmoya kiritish samarali yondashuv bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib kelmoqda.
Jahon qishloq xo‘jaligi ishchi kuchining 43% ni ayollar tashkil qiladi, shunga qaramay ular yer va chorva mollariga egalik qilish, teng maosh olish, qaror qabul qilishda ishtirok etish, kredit va moliyaviy xizmatlardan foydalanish borasida jiddiy kamsitishlarga duch kelishadi. Ayollar qishloq xoʻjaligining tayanchidir, ular rivojlanayotgan mamlakatlarda qishloq xoʻjaligidagi ishchi kuchining 45 foizini, Afrika va Osiyoning ayrim qismlarida 60 foizni tashkil etadi. Garchi dunyo qishloq xoʻjaligidagi ishchi kuchining deyarli yarmi ayollar boʻlsa-da, ayollar qishloq xoʻjaligi yerlarining 20 foizdan kamiga egalik qiladi. Shu bilan birga, sayyoramizdagi surunkali och odamlarning 60 foizi ayollar yoki qizlardir.
Agar fermer ayollar erkaklar kabi resurslardan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lsa, unumdorlikning oshishi hisobiga dunyodagi och odamlar soni 150 milliongacha kamayishi mumkin.
AQShda asosiy ishlab chiqaruvchilar erkaklarga nisbatan ayollar bo‘lib, ular ko‘proq irqiy va etnik xilma-xillikni ifodalaydi. Xotin-qizlar fermer xo‘jaligi ishchi kuchining 2019-yilda 26 foizini tashkil etgan, bu esa 2009 yilga nisbatan 19 foizga ko‘pdir. Amerika Qo‘shma Shtatlaridagi ayollarga butun mamlakat bo‘ylab qishloq xo‘jaligidagi boshqa yetakchi ayollar bilan aloqada bo‘lishga yordam berish uchun AQSh Qishloq xo‘jaligi Departamenti ayollar uchun bir qancha mentorlik bo‘yicha murabbiylik tarmogʻini yaratdi.
Olib borilayotgan tadqiqotlarga ko‘ra, qishloq xo‘jaligidagi ayollar ulishini, ularni boshqaruvchi sifatida sohaga yo‘naltirish juda xilma-xil istiqbollar va ko‘nikmalarni olib kelishi mumkinligi va tobora ayol tadbirkorlar va yer boshqaruvchilari qishloq xo‘jaligidagi kuchli tomonlarini ko‘rsatadi. Ayollarga maqsadli yordam ko‘rsatish qishloq xo‘jaligi yerlarini muhofaza qilish va tabiatni muhofaza qilish amaliyotini o‘zlashtirish uchun tasdiqlangan va kuchli vositadir.
Hindistonda ham qishloq xo‘jaligida barcha iqtisodiy faol ayollarning 80% ishlaydi, ular qishloq xo‘jaligidagi ishchi kuchining 33 foizini va yakka tartibdagi fermerlarning 48 foizini tashkil qiladi. Qishloq ayollarining 85 foizi qishloq xo‘jaligi bilan shugʻullanadi, ammo atigi 13 foizga yaqini yerga egalik qilish huquqiga ega. Biharda vaziyat yomonroq, atigi 7% ayollar yer huquqiga ega, ammo ayollar turli qishloq xo‘jaligi faoliyatida muhim rol o‘ynaydi.
Fermer ayollar dunyo aholisining 8% ni, erkak fermerlar 11% ni tashkil qiladi. Lotin Amerikasidagi qishloq xoʻjaligi ishchi kuchining 20% ni, Sharqiy Osiyo, Sahroi Kabir, janubiy Afrikada 50% ga yaqinini ayollar tashkil qiladi. Erkaklar va ayollar o‘rtasidagi qishloq xo‘jaligi hosildorligi o‘rtacha 20-30% ni tashkil qiladi. Gender farqini bartaraf etish rivojlanayotgan mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi hosildorligini 4 foizgacha oshirishi mumkinligi tahlili olib borilgan. Gender tafovutni bartaraf etish va shuning uchun qishloq xo‘jaligi hosildorligini oshirish, to‘yib ovqatlanmaydigan odamlar sonini 130 millionga yoki 15% ga kamaytirishi mumkin.
Dunyoning ko‘plab hududlarida fermer ayollar o‘z jamoalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ular ijtimoiy mavqei, yerga egalik qilish, ta’lim, siyosiy iqlim va texnologiyadan foydalanish nuqtai nazaridan turli xil kelib chiqishiga ega. Bu fermerlar Minnesotada kurka yetishtiradimi, Kolumbiyada yangi uzilgan gullar yetishtiradimi yoki Ugandada kofe, loviya yetishtiradimi, dehqon ayollar barcha rivojlanayotgan mamlakatlarning qishloq xo‘jaligi va qishloq xo‘jaligi korxonalariga fermerlar, ishchilar va tadbirkorlar sifatida muhim hissa qo‘shadilar.
Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, yurtimizda qishloq aholisi 17,4 mln kishiga teng. Bunda, erkaklar – 8,8 mln, ayollar – 8,6 mln nafarni tashkil etadi. Bugungi kunda qishloq xo‘jaligida 41,3 foiz xotin-qizlar band bo‘lib, yurtimizda faoliyat ko‘rsatayotgan 80 mingdan ortiq fermer xo‘jaliklarining qariyb 6 mingtasiga ayollar rahbarlik qilmoqda.
O’zbekistonda xotin-qizlarning qishloq xo’jaligida bandligi ko’rsatgichi
Qishloq ayollarining yuqori bilimi va iqtisodiy faolligiga qaramay, ko‘proq ular nisbatan past ish haqi to‘lanadigan joylarda, oilaviy ishchi sifatida ishlaydilar va kamdan-kam hollarda fermerlik va qishloq xo‘jaligi yerlarini boshqarish bilan shugʻullanadilar.
Qanday qilib fermerlarni narx oluvchilardan narx ishlab chiqaruvchilarga aylantirish mumkin?
Hindiston agrar iqtisodiyotining 86 foizini tashkil etuvchi kichik fermerlar xaridorlarga erishish uchun vositachilarga bogʻliq bo‘lib qolayotgani, ko‘pincha o‘zlarining sabzi, lavlagi va boshqa dehqonchilik hamda chorvachilik mahsulotlaridan tirikchilik uchun maosh olish maqsadida vositachilar orqali bozorga chiqarish uchun kurashadilar.
Mastercard Farm Pass fermerlar, fermerlar kooperativlari, xaridorlar, yetkazib beruvchilar va banklarni bogʻlaydigan raqamli platforma bo‘lib, fermerlar uchun keng qamrovli treninglarni o‘z ichiga oladi. 2015-yilda Keniyada sinovdan o‘tkazilgan Mastercard Farm Pass platformasi Uganda, Tanzaniya va hozir Hindistonga kengaytirilgan bo‘lib, qishloq xo‘jaligi bozorida talab va taklif tarafidagi odamlarni dehqon jamoalarini qo‘llab-quvvatlash uchun birlashtiradi.
Farm Pass fermerlarni xaridorlar bilan to‘gʻridan-to‘gʻri bogʻlab, ularga mahsuloti uchun eng yaxshi narxni kelishib olish imkoniyatini beradi. Fermerlar, shuningdek, platforma orqali oʻgʻitlar kabi sifatli qishloq xoʻjaligi mahsulotlariga kirishlari, ob-havo maʼlumotlari va zararkunandalarga qarshi kurash boʻyicha maslahatlar kabi qishloq xoʻjaligi maʼlumotlarini koʻrib chiqishlari, shuningdek, raqamli koʻrinishda maosh olishlari va toʻlashlari mumkin.
Mastercard moliyaviy inklyuzivlikni kengaytirish va 1 milliondan ortiq fermerlarning daromadlarini oshirish uchun LEAF (Hindistonning qishloq xo‘jaligida qiymat zanjiri bo‘yicha yetakchi bo‘lgan Lawrencedale Agro Processing India) bilan hamkorlik qiladi. LFN-ning ishga tushirilishi Mastercard Farm Pass-ning kengaytmasi bo‘lib, 2018-yilda Andxra-Pradeshda joriy etilgan pilot dasturidir. Farm Pass muhim xizmatlardan foydalanishni osonlashtiradigan va xarajatlarni minimallashtiradigan qishloq aholisi uchun umumiy, o‘zaro ishlaydigan raqamli infratuzilma bo‘lgan Community Passning muhim tarkibiy qismidir. Bugungi kunda Farm Pass Hindiston va Sharqiy Afrika bo‘ylab 600 000 fermerni qo‘llab-quvvatlab, ko‘plab fermerlarning daromadlarini 25-50 foizga oshirishga yordam bermoqda.
Shuningdek, Hindistondagi fermerlar pandemiya avjida mahalliy bozorlarga chiqa olmaganlarida, ular o‘z mahsulotlarini Farm Pass orqali sotishlari mumkin edi, bu mahalliy bozorlardan 25% dan 50% gacha yuqori narxlarga ega bo‘lish va o‘z bizneslarini saqlab qolishga yordam berdi. Hozirda ushbu botdan milliondan ortiq fermerlar foydalanishmoqda.
Afrikada Farm Pass allaqachon ikki millionga yaqin kichik fermerlarga yaxshiroq narxlar va kredit olishda yordam berdi, yana bir necha million foydalanuvchilar fermerlar tashkilotlari va qishloq xo‘jaligi kooperativlari bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘ydi. 2022-yil iyun oyida Ecobank bilan imzolangan yangi hamkorlik dasturi butun qit’aning 33 mamlakati tarmogʻiga kengaytirdi. Afrika bo‘ylab Farm Pass allaqachon 659 000 ga yaqin kichik fermerlarga yaxshi narxlarda foydalanishga yordam berdi.
Farm Pass – bu qishloq xo‘jaligi sektoridagi bozorlar, to‘lovlar, ish oqimlari va fermerlarning moliyaviy tarixini raqamlashtiradigan, fermerlarning bozorlar va ularning kengroq ehtiyojlari va intilishlariga mos keladigan rasmiy moliyaviy xizmatlar bilan aloqalarini kuchaytiradigan platformadir. Platforma qishloq xo‘jaligi sektorining turli manfaatdor tomonlarini, ya’ni fermerlar, fermer xo‘jaliklari ishlab chiqaruvchi tashkilotlar (FPO), xaridorlar, moliya institutlari va qo‘shimcha qiymatli xizmatlarni provayderlarni birlashtiradi. Farm Pass bu har qanday byurokratik to‘siqlarga qarashi optimal integratsiyalashgan onlayn yechimdir.
Raqamli texnologiyalar allaqachon dunyoning ko‘plab qismlarida qishloq xo‘jaligini o‘zgartirib, sogʻlom ekinlar va yaxshi hosil yaratishga yordam bermoqda. Ushbu texnologiyalar aniqroq ob-havo ma’lumotlarini va maqsadli suv va o‘gʻitlarni etkazib beradigan masofaviy sensorlarni o‘z ichiga oladi. Endilikda, rivojlanayotgan bozorlarda raqamlashtirish fermerlarga narxlarni yaxshilash va o‘sishi uchun zarur bo‘lgan kreditlardan foydalanish imkonini beradi va bu tirikchilik tashvishidan tashqariga chiqish imkoniyati demakdir.
Mastercard 2025-yilga borib bir milliard odam, 50 million kichik va mikro biznes va 25 million ayollar tomonidan boshqariladigan biznesni raqamli iqtisodiyotga ulash bo‘yicha o‘z majburiyatini bajara oladi.
O‘zbekistonda faoliyat olib borayotgan qishloq xo‘jaligiga oid mahsulotlarni yetkazib berish xizmatlari mavjud saytlar quyidagilar: https://agrobaza.uz/ orqali «De Nova Agro», «Kochat.uz» sizga o‘zining keng assortimentdagi mahsulotlarini taklif qiladi. «UZCASEMASH» sayti orqali qishloq xoʻjaligi texnikalariga buyurtma berish imkoniyatiga ega bo‘lishngiz mumkin.
“Raqamli O‘zbekiston — 2030” strategiyasi doirasida 2020-yilda qishloq, suv va o‘rmon xo‘jaligi sohalarini raqamli transformatsiya qilish bo‘yicha ustuvor loyihalarni amalga oshirish yo‘l xaritasida kosmik apparatlar va uchuvchisiz uchish apparatlari orqali olinadigan, yerni masofadan zondlashning katta hajmdagi ma’lumotlari asosida sun’iy intellekt texnologiyalaridan foydalanib, tuproqning va qishloq xo‘jaligi ekinlarining holatini, shuningdek, qishloq xo‘jaligi texnikasi ishini monitoring qilish bo‘yicha tajriba-sinov loyihalarini amalga oshirish majburyati yuklatigan edi. Buning uchun Xalqaro moliya instituti va Xalqaro hukumat moliya tashkiloti mablagʻlari va grantlar yo‘naltirilishi nazarda tutilgan. Shuningdek, agrosanoat majmuida sun’iy intellekt texnologiyalari elementlarini o‘z ichiga olgan yagona integratsion platformani tashkil qilish bo‘yicha “Raqamli qishloq xo‘jaligi” axborot tizimini yaratish bosqichlari 2023-yil yanvar oyigacha davlat byudjetidan ajratilgan mablagʻlar doirasida va budjetdan tashqari mablagʻlar hamda xalqaro moliya institutlari mablagʻlari asosida amalga oshiriladi.
2022-yil 9 martda “O‘zbekkosmos” agentligi hamda O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi o‘rtasida o‘zaro hamkorlik to‘gʻrisida bitim imzolandi. Tomonlar hamkorligi doirasida:
- Qishloq xo‘jaligi vazirligi faoliyatiga kosmik texnologiyalar va kosmik monitoring tizimini joriy etish bilan bogʻliq loyihalarni amalga oshirish;
- Qishloq xo‘jaligi vazirligiga yuklatilgan vazifalar ijrosi samaradorligini oshirish maqsadida kosmik suratlar bilan taʼminlash;
- Respublikaning bir viloyat yoki tuman kesimida qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar va ekin maydonlarida kosmik monitoring tizimini joriy etish kabi vazifalar ko‘zda tutilgan.
Sun’iy intellekt (AI) bir necha sabablarga ko‘ra qishloq xo‘jaligida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, unda AI texnologiyalari turli qishloq xo‘jaligi jarayonlarini optimallashtirish uchun ishlatilishi mumkin, masalan, ekinlarni kuzatish, sugʻorishni boshqarish va bashoratli tahlillar. Bu qishloq xo‘jaligida hosilning oshishiga, chiqindilarning kamayishiga va umumiy hosildorlikning oshishiga olib kelishi mumkin. AI fermerlarga sun’iy yo‘ldosh tasvirlari, sensorlar va ob-havo prognozlari kabi turli manbalardan katta hajmdagi ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish imkonini beradi. Ushbu ma’lumotlarga asoslangan tushunchalar fermerlarga ekinlarni boshqarish, resurslarni taqsimlash va zararkunandalarga qarshi kurash bo‘yicha ko‘proq asosli qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Aniq qishloq xo‘jaligi resurslardan foydalanishni optimallashtirish, atrof-muhitga ta’sirni kamaytirish va hosil sifatini yaxshilashga yordam beradi. Datchiklar va mashinani o‘rganish algoritmlari bilan jihozlangan sun’iy intellektga asoslangan dronlar va robotlar real vaqtda ekinlar va tuproq holatini kuzatib, kasallik belgilari, ozuqa moddalari yetishmovchiligi yoki zararkunandalar bilan zararlanish belgilarini aniqlay oladi. Bunday erta aniqlash fermerlarga o‘z vaqtida chora ko‘rish va yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan hosilning nobud bo‘lishining oldini olish imkonini beradi. AI aniqlik va samaradorlik bilan ekish, o‘rim-yigʻim va purkash kabi vazifalarni bajara oladigan avtonom robotlar va mashinalarni ishlab chiqish uchun ishlatilishi mumkin. Ushbu mashinalar qo‘l mehnatiga bo‘lgan ehtiyojni kamaytirishi, xarajatlarni kamaytirishi va inson xatosini minimallashtirishi mumkin. Shuningdek, ob-havo sharoitlari, ekinlarning sogʻligʻi va zararkunandalar harakati haqidagi ma’lumotlarni tahlil qilish orqali AI kasalliklar va zararkunandalar tarqalishini bashorat qilish va oldini olishga yordam beradi. Ushbu proaktiv yondashuv yo‘qotishlarni kamaytirishi va kimyoviy pestitsidlarga bo‘lgan ishonchni kamaytirishi mumkin. AI real vaqt rejimida bozor talabini tahlil qilish, hosildorlikni bashorat qilish va transport yo‘nalishlarini optimallashtirish orqali oziq-ovqat ta’minoti zanjirlarini optimallashtirishi mumkin. Bu qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini fermer xo‘jaligidan bozorga olib chiqishda rejalashtirishni yaxshilash, chiqindilarni kamaytirish va samaradorlikni oshirish imkonini beradi. Umuman olganda, qishloq xo‘jaligida sun’iy intellektni qo‘llash iqlim o‘zgarishi, cheklangan resurslar va oziq-ovqat xavfsizligi kabi muammolarni hal qilishda samaradorlik, barqarorlik va rentabellikni oshirish orqali sektorni o‘zgartirish uchun katta imkoniyatlarga egadir.
