Jahon banki (JB) “Samarali raqamli biznes landshafti. Rivojlanayotgan davlatlar bu borada nimalar qila oladi?“ nomli hisobotini e’lon qildi.
Hisobotda 190 mamlakatdagi 200 mingta raqamli kompaniyalar maʼlumotlari asosida rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda raqamli biznesning holati, raqamli biznes modellarining xususiyatlari, bozor tuzilishi va dinamikasi tahlil qilingan.
1. Raqamli iqtisodiyot sohasida geografiyasi notekis va aholisi ko‘p bo‘lgan davlatlar yetakchilik qiladi, bu borada AQSh, Buyuk Britaniya, Xitoy va Hindiston kabi davlatlar yetakchi o‘yinchilar hisoblanadi. Biroq, Estoniya, Keniya, Armaniston va Kambodja kabi baʼzi kichik rivojlanayotgan davlatlar raqamli biznes zichligi boʻyicha jahon yetakchilari qatorida boʻlib, ushbu mamlakatlarning YaIM hajmi va aholisi boʻyicha kutilganidan ham yaxshiroq natija koʻrsatib, mamlakatlarda raqamli oʻsishning koʻplab usullari cheklangan ichki bozor mavjudligini ko‘rsatib beradi.
Raqamli biznes zichligi eng yuqori ko‘rsatkichga ega 20 ta davlat
| 1 | Estoniya | 11 | Pokiston |
| 2 | Keniya | 12 | Singapur |
| 3 | Hindiston | 13 | Shvetsiya |
| 4 | Isroil | 14 | Bolgariya |
| 5 | Buyuk Britaniya | 15 | Kayman orollari |
| 6 | Amerika Qo‘shma Shtatlari | 16 | Kanada |
| 7 | Islandiya | 17 | Livan |
| 8 | Armaniston | 18 | Vetnam |
| 9 | Kambodja | 19 | Myanma |
| 10 | Finlandiya | 20 | Janubiy Afrika Respublikasi |
Estoniyaning bor-yo‘g‘i 1,3 million aholisi bo‘lgan raqamli jamiyatni yaratishdagi muvaffaqiyati, kichik rivojlanayotgan mamlakatlar uchun raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishda namunadir.
1997 yilda Estoniya Internet tarmoqlari va kompyuter savodxonligini rivojlantirish va kengaytirishga katta sarmoya kiritib, “Kelajak sari keskin o‘zgarish” nomli loyihasini boshladi. Estoniya 2000-yilda Internetga kirishni asosiy inson huquqi sifatida qonunchilikka kiritgan birinchi davlat bo‘ldi.
Estoniyada dunyoning boshqa mamlakatlariga qaraganda ko‘proq texnologik unicornlar (qiymati 1 milliard dollardan ortiq kompaniyalar) mavjud.
Estoniya hukumatining raqamli ID, raqamli migrantlar uchun viza, elektron rezidentlik kabi boshqa muhim tashabbuslari ishonchni mustahkamladi va raqamli startaplar uchun qo‘shimcha imkoniyatlar ochdi.
2. B2C (biznesdan iste’molchiga) segmentida rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasida o‘xshashliklar mavjud, biroq rivojlanayotgan mamlakatlar yanada samaraliroq B2B (biznesdan biznesga) segmentida hamon orqada qolmoqda.
Global miqyosda B2B tranzaksiyalari elektron tijorat savdosining 80% dan ortig‘ini tashkil etsa ham, rivojlanayotgan mamlakatlar asosan B2C va gibrid sektorlarga ko‘proq mablag‘ jalb qilmoqda.
3. Rivojlangan mamlakatlardagi firmalar rivojlanayotgan mamlakatlardagi firmalarga qaraganda ancha murakkab ilovalar ustida faol ishlamoqda.
Misol uchun, raqamli sog‘liqni saqlash texnologiyalari sektoridagi asosiy ilovalar rivojlanayotgan mamlakatlardagi kompaniyalarning qiymat zanjiri bo‘ylab rivojlangan mamlakatlar firmalari bilan solishtirganda qanchalik uzoqda ekanligini ko‘rsatadi. Rivojlangan mamlakatlardagi firmalar sun’iy intellektga asoslangan qo‘shimcha qiymatli (B2B) ilovalar ustida faol ishlasa-da, rivojlanayotgan mamlakatlardagi ilovalar hali ham elektron dorixonalar va virtual shifokor tashriflari kabi asosiy xizmatlarda qo‘llanilayapti. Kuchli me’yoriy-huquqiy bazaning, jumladan, nizolarni adolatli va shaffof hal etish uchun huquqiy asosning yo‘qligi ko‘pincha xorijdagi kompaniyalarning rivojlanayotgan mamlakatlar bizneslari bilan B2B yechimlarini ishlab chiqishda hamkorlik qilishiga to‘sqinlik qiladi.
| № | Rivojlangan mamlakatlarda | Rivojlanayotgan mamlakatlarda |
| 1 | Dori rivojlanishi | Elektron dorixona |
| 2 | Sog‘liqni saqlash ma’lumotlari va AI ilovalari | Virtual shifokor qabuli |
| 3 | Tibbiy sug‘urta yechimlari | Salomatlik kuzatuvchisi |
| 4 | Tibbiy mahsulotlarni tarqatish logistikasi | Jarrohlik robotlari |
| 5 | Robotlar va sun’iy intellekt yordamida tibbiyotni o‘rgatish | Drone orqali dorilarni yetkazib berish |
4. Butun dunyodagi raqamli firmalar bir nechta mahsulot bozorlarida faol. Bu raqamli mahsulotlarni ishlab chiqish orqali samarali ekotizimlarni yaratishga yordam beradigan raqamli biznes modellarining o‘ziga xos belgisidir.
Raqamli kompaniyalarning 60% rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda birdan ortiq va 25% uchta yoki undan ortiq mahsulot bozorlarida ishlaydi (masalan, elektron tijorat, oziq-ovqat texnologiyalari va logistika texnologiyalari bitta firma tomonidan amalga oshiriladi).
Raqamli kompaniyalar fazoni kengaytirishga erishish uchun mintaqaviy markazlardan foydalanadilar. Yirik mintaqaviy firmalar odatda mintaqaning eng yirik iqtisodiyotlarida joylashgan bo‘lib, qo‘shni mamlakatlarda yoki mintaqadagi boshqa raqamli markazlarda ishlaydi.
Fazoviy kengayish geografiyaning hatto raqamli iqtisodiyotda ham muhimligini tasdiqlaydi, shuningdek, rivojlanayotgan mamlakatlar kompaniyalari uchun biznes miqyosi va xalqarolashtirishga erishish uchun yirik mintaqaviy markazlar bilan bog‘lanish yoki o‘z faoliyatini tashkil qilish uchun potentsial imkoniyatni taqdim etadi.
4. AQSh va Xitoy sarmoyadorlari raqamli sektorning eng yirik investorlari hisoblanadi. Garchi ular asosan o‘z ichki bozorlariga yo‘naltirilgan bo‘lsa-da, AQSh investorlari boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar bozorlarida ham faoldir.
5. Raqamli sektor gender tengligi va toza texnologiyalar uchun harakatlantiruvchi kuch bo‘lib qolmoqda.
Ayollar B2B va B2C sektorlarida teng darajada mavjud va rahbarlik lavozimlarida ayollar ulushi an’anaviy iqtisodiyotga qaraganda kamida 2 baravar yuqori.
Afrika va Yaqin Sharq mintaqalarida ayollar yetakchilik lavozimlarini egallagan raqamli firmalar ulushi 100 dan ortiq ekanligi qayd etilgan. An’anaviy iqtisodiyotdagi tegishli ulushdan 2 baravar yuqori (18% ga nisbatan 7,5%).
Yirik zamonaviy texnologiya firmalari asosan muqobil yoqilgʻi va energiya manbalariga, shuningdek, aylanma iqtisodiyot tarmoqlariga yoʻnaltirilgan. 100 million dollardan ortiq mablag‘ga ega bo‘lgan yirik zamonaviy texnologiya firmalari soni bo‘yicha AQSh yetakchilik qiladi.
Hisobotda quyidagi tavsiyalar berilgan:
1. Raqamli savdo va raqamli yagona bozor siyosatining ahamiyati ayniqsa kichik rivojlanayotgan mamlakatlar uchun oshadi. Mamlakatlarga ishtirok etish uchun kuchli rag‘bat berish uchun raqamli infratuzilma, raqamli soliqqa tortish, raqamli moliyaviy xizmatlar, raqobat siyosati, onlayn iste’molchilar va yetkazib beruvchilarni himoya qilish bo‘yicha davlatlar o‘rtasida siyosiy muvofiqlashtirish talab etiladi.
Raqamli biznesning ishlashi, shuningdek, bojxona rasmiylashtiruvi (elektron tijorat uchun), tovarlar harakati (mintaqaviy logistika uchun), to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (start-aplarni moliyalashtirish, telekommunikatsiya va ma’lumotlar infratuzilmasi uchun) kabi qo‘shimcha omillarni o‘zgartirishni talab qiladi.
2. Investorlar ishonchini oshirish va mahalliy firmalarni mahalliylashtirishga (mahalliy madaniyat va raqamli infratuzilmaga mos keladigan mahalliy tillarda ilovalar yaratish) rag‘batlantirish uchun samarali me’yoriy-huquqiy bazani yaratish rivojlanayotgan mamlakatlarda raqamli iqtisodiyotning o‘sishiga yordam beradi.
3. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun raqamli rivojlanishning potentsial yo‘llaridan biri ikki tomonlama va mintaqaviy hamkorlik bitimlari orqali yoki yirik raqamli iqtisodiyotlar bilan xususiy ravishda iqtisodiy aloqalarni o‘rnatish, miqyosdagi iqtisodlar tomonidan yaratilgan ekotizimlarga ulanishdir.
Mintaqaviy iqtisodiy mexanizmlar, shuningdek, katta bozorlarni ta’minlaydi va xorijiy mutaxassislar va iste’dodlarni o‘rganish va ulardan foydalanish orqali ko‘nikmalarni oshiradi.
4. Rivojlanayotgan mamlakatlar inson kapitaliga katta sarmoya kiritishdan tashqari malakalar bo‘yicha kamchiliklarni bartaraf etish uchun nomoddiy aktivlarni o‘tkazishni osonlashtirish uchun yirik mintaqaviy markazlarda malaka va imkoniyatlardan foydalanishni ko‘rib chiqishlari mumkin.