Raqamli iqtisodiyotning kengayishi katta xajmli ma’lumotlar va sun’iy intellekt (AI) kabi axborot texnologiyalaridan foydalanish, boshqarish va tartibga solish bo’yicha muhim savollarni paydo bo;lishiga sabab bo’lmoqda. Quyida keltirilgan jadal rivojlanayotgan raqamli iqtisodiyotning o‘ziga xos xususiyatlari raqamli boshqaruvning samarali siyosatini ishlab chiqishda ma’lumot berish uchun yangi falsafiy tamoyillarni topish zaruratini oshirmoqda.
Sanoat iqtisodiyotidan raqamli iqtisodiyotga o‘tayotganimizda, zamonaviy bozor iqtisodiyotining falsafiy asoslarini qayta ko‘rib chiqish vaqti yetib keldi. Raqamli boshqaruvga yangi yondashuvlarni izlashda biz tarmoqni keng yoyishimiz kerak, shuningdek, Sharq falsafalari raqamli boshqaruvga yondashuvlarni hamma manfaati uchun qanday xabardor qilishi va boyitishi mumkinligini ko‘rib chiqishimiz kerak. Aniqrog’i, biz individualizm va mulk almashinuviga asoslangan zamonaviy institutlarning rolini, altruistik ijtimoiy ma’lumotlarni almashish hisobiga qayta ko’rib chiqishimiz kerak. Shuningdek, insonlar kosmosning markazida emas, balki uning ajralmas qismi ekanligini tan olishimiz kerak.
Nima uchun sanoat iqtisodiyoti instituti raqamli dunyoni boshqara olmaydi?
Raqamli iqtisodiyot uni sanoat iqtisodiyotidan ajratib turuvchi kamida uchta o’ziga xos xususiyatga ega va ular bizni mavjud institutlarni qayta ko’rib chiqishga va ularni zamonaviy iqtisodiyotga moslashtirishga undaydi.
Birinchidan, raqamli iqtisodiyot ma’lumotlarning “tarmoqdan tashqaridali” bilan qayta shakllantirilmoqda, bunda ma’lumotlarning qiymati ular ulanishi bilan eksponent ravishda oshadi. Misol tariqasida bitta ma’lumotni oling. Yolg’iz, u ko’p qiymat yaratmaydi, lekin ma’lum naqshlarni ko’rsatadigan ma’lumotlar to’plamining bir qismi sifatida u qiymatga ega. Bu shuni anglatadiki, ma’lumotlarni yig’ish uchun mas’ul bo’lgan sub’ekt o’zi yaratgan qiymat ustidan monopol hokimiyatga ega. Bu maʼlumotlarni boshqarish jamiyat uchun muhim masala ekanligining muhim sabablaridan biridir. Ma’lumotlarning tarmoqdan tashqaridaligi, shubhasiz, ma’lumotlarga egalik huquqini da’vo qilish va unga kirishni cheklashdan farqli o’laroq, ma’lumotlarni ijtimoiy almashish uchun kuchli dalil bo’ladi.
Raqamli iqtisodiyotning ikkinchi ajralib turadigan xususiyati raqamli xizmatlarning juda past marjinal narxidir, bunda platformaga boshqa foydalanuvchini qo’shish qiymati uni dastlab ishlab chiqishning belgilangan qiymatiga nisbatan ahamiyatsiz. Amaliy ma’noda, bu foydalanuvchilarni platformaga jalb qilish uchun onlayn xizmatlarning ko’payishi bepul taklif qilinishi mumkinligini anglatadi. Raqamli iqtisodiyotning bu jihati resurslarni taqsimlash uchun bozor narxlarining noto’g’ri ishlashiga olib keladi, chunki bepul raqamli xizmatlarga talab va etkazib berish sanoat iqtisodiyotiga juda yaxshi xizmat qilgan narx mexanizmlari nazoratidan tashqarida.
Raqamli iqtisodiyotning uchinchi ajralib turadigan omili – bu tovarlarning kuzatilishini kuchaytirishdir. Sanoat iqtisodiyoti uzoq joylarda noma’lum mijozlarga sotilgan ommaviy ishlab chiqarilgan mahsulotlarni kuzatish imkoniyati cheklangan degan faraz ostida rivojlandi. Biroq, bugungi kunda axborot texnologiyalari, xususan, sensorlar, avtomatik identifikatsiyalash tizimlari va simsiz texnologiyalar sanoat tarmoqlari bo’ylab etkazib berish zanjirlarida tovarlarni juda arzon narxlarda kuzatish va kuzatish qobiliyatimizni tubdan o’zgartirmoqda. Bu sotuvchilarga o’zlari sotadigan har qanday tovarlarning joylashishini kuzatish imkonini beradi va xaridorlarga asl sotuvchilarni aniqlash va mahsulotning sayohatini kuzatish imkonini beradi.
Kengaytirilgan kuzatuvchanlik nazorat mexanizmlari orqali boshqariladigan tovarlardan birgalikda foydalanishga yordam beradi. Masalan, uylar, avtomashinalar va boshqalar xizmatlar sifatida obuna asosida yoki jismoniy narsalarni pulga ayirboshlash orqali emas, balki vaqtincha ijaraga berish orqali taqdim etiladigan “birgalikda iqtisod”ni olaylik. Shunday qilib, sanoat iqtisodiyotining ustun xususiyati bo’lgan bozorda ayirboshlanadigan tovarlarga mutlaq egalik endi zarur emas.
Ushbu uchta omil raqamli iqtisodiyot sanoat iqtisodiyoti me’yorlaridan tez o’sib borayotganini va zamonaviy jamiyatning falsafiy asoslarini qayta ko’rib chiqishga undaydigan muhim yangi kuchlarni yaratayotganini ko’rsatadi.
Sanoat jamiyatining xususiyatlari. Yangicha fikrlash zarurligini anglash sanoat jamiyatini tushunishni talab qiladi.
Sanoat inqilobi tomonidan yaratilgan ommaviy ishlab chiqarish tovarlarni yirik bozorlarga keng miqyosda taqsimlashni talab qildi. Bugungi kunda kuchli aloqa texnologiyalari yo’qligi sababli, “anonim iqtisodiyot” paydo bo’ldi va ko’pincha uzoq mamlakatlarda begonalar o’rtasida tovarlarni pulga almashtirish hukmronlik qildi. Anonim iqtisodiyotning ishlashi uchun ko’plab mexanizmlar va institutlar ishlab chiqilgan. Mulk huquqlari (tovarni tasarruf etishning mutlaq huquqi) va bozor sanoat iqtisodiyotining ustunlari bo’lib, ularning uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun qudratli milliy davlatlar tomonidan qo’llab-quvvatlangan. Ushbu mexanizmlar harakatchanlikni yaxshilaydigan zamonaviy transport tizimlari bilan bir qatorda iqtisodiy faoliyat uchun zarur edi.
Sanoat inqilobidan beri modernizatsiya tarixi tovarlar, xizmatlar va nomoddiy narsalarni, masalan, bilimlarni mulk huquqi sohasiga olib kirishdan biri bo’ldi. Bu huquqlar, shuningdek, sanoat jamiyati va bozor iqtisodiyotining asosini tashkil etuvchi G’arb falsafasida juda muhim bo’lgan individualizm qadriyatlari bilan chambarchas bog’liq. Individualizm mustaqil shaxsning avtonom qarorlar qabul qilish qobiliyatiga ega ekanligini va o’z harakatlarining samarasini talab qilish va ularning oqibatlari uchun javobgarlikni o’z zimmasiga olish huquqini nazarda tutadi. Shunday qilib, shaxs daxlsiz inson huquqlari, jumladan, bozorda ayirboshlanishi mumkin bo’lgan shaxsiy va mulkiy huquqlardan foydalanadi.
Biroq, sun’iy intellekt va katta ma’lumotlarning paydo bo’lishi sanoat jamiyatining asosiy taxminlarini, xususan, odamlarning aql bo’yicha monopoliyaga ega ekanligi haqidagi ishonchni shubha ostiga qo’yadi.
Katta xajmli ma’lumotlarni boshqarish: keskinlikning kuchayishi
Raqamli iqtisodiyotning yuksalishi bilan bog’liq bo’lgan institutsional o’zgarishlar natijasida yuzaga kelgan asosiy oqim turli shakllarda namoyon bo’ladi. Misol uchun, G’arb hozirda ma’lumotlar maxfiyligi va katta ma’lumotlarni boshqarish (bir nechta onlayn foydalanuvchilar tomonidan bir nechta manbalardan yaratilgan ulkan ma’lumotlar to’plami) bilan kurashmoqda.
Sanoat jamiyati ob’ektivi orqali ushbu kurash shaxsiy hayot va qadr-qimmatni himoya qilishdan kelib chiqadigan ijtimoiy manfaatlar bilan tijorat maqsadlarida ma’lumotlardan foydalanishni muvozanatlash zarurligiga qaratilgan. Shu nuqtai nazardan, shaxsiy hayot zamonaviy G’arb jamiyatining individualistik qadriyatlari bilan chambarchas bog’liq va inson huquqi hisoblanadi.
Biroq, ma’lumotlarni tijorat maqsadida almashinadigan shaxsiy aktiv sifatida ko’rishdan ko’ra, odamlar o’rtasidagi o’zaro ishonchga asoslangan Sharq falsafalari ma’lumotni umumiy manfaatlarga xizmat qiluvchi, hissa qo’shganlar hurmat qilinadigan, himoyalangan va mukofotlanadigan jamoaviy manba sifatida tan oladi.
Konfutsiylik, buddizm va animizmning an’anaviy altruistik Sharq falsafalari shaxslarning qadr-qimmatini himoya qilish va himoya qilishda ma’lumotlarni boshqarish va ma’lumotlar almashish uchun yanada samarali alternativa taklif qilishi mumkinmi? Qizig’i shundaki, ishonchli javobgarlik tushunchasi bu borada Sharq va G’arb falsafalari o’rtasida qandaydir umumiylik mavjudligini ko’rsatadi.
