Raqamli savodxonlik har bir fuqaro uchun zamonaviy dunyoda muloqot qilish, ish topish, keng qamrovli ta’lim olish yoki ta’lim berish uchun ajralmas talab bo‘lib qoldi. Raqamli ko‘nikmalarning to‘g’ri va to‘liq to‘plamiga ega bo‘lish nafaqat zamonaviy dunyoda o‘ z o‘ rnini topish uchun, balki yanada ochiq, inklyuziv va xavfsizroq bo‘ lish uchun muhim ahamiyatga egadir.
Raqamli savodxonlik boshqa kompetensiyalar singari maktabdan boshlanishi kerak. Biroq, ko‘ pgina ta’lim tizimlarida raqamli savodxonlikni o‘quv dasturlariga samarali integratsiya qilish uchun tegishli infratuzilma, texnologik jihozlar yetarli darajada emas, shuningdek o‘qituvchilar malakasini oshirish yoki o‘rganish mezonlari mavjud emas.
Raqamli savodxonlik va raqamli malakani oshirishga qaratilgan samarali strategiyalar raqamli infratuzilmaga davlat va xususiy investitsiyalarni, siyosat va boshqaruv asoslarini hamda raqamli texnologiyalardan foydalanish bo‘yicha treninglar tashkil qilishni talab qiladi.
O‘qish, yozish va hisoblash — bu insonlar maktabda o‘rganadigan va butun umri davomida foydalanishda davom etadigan asosiy ko‘nikmalardir. Ammo jamiyat va texnologiya rivojlanishi bilan bir avlodning o‘rganish ehtiyojlari va talablari keyingi avlod uchun o‘zgaradi. Ta’lim muassasalaridagi o‘quv dasturlari yangi voqelikni aks ettirish uchun ushbu o‘zgarishlarga mos bo‘lishi kerak. Ular buni eskirgan tarkibni olib tashlash, yangi fanlarni o‘z ichiga olish va yangi ta’lim vositalari va usullari bilan innovatsiya qilish orqali amalga oshiradilar. Amerikaning oldingi avlodlari lotin va stenografiyani o‘rgangan bo‘lsa, hozirgi avlodlar ispan yoki fransuz tillarini o‘rganib, matn terish bilan shug‘ullanadilar. Qo‘shma Shtatlardagi ko‘plab davlat maktablarida kursiv qo‘l yozuvi endi o‘rgatilmaydi. Bolalar endi yozuv mashinkasi emas, balki planshet va kompyuter kabi yangi texnologiyalar yordamida yozishni mashq qiladilar. Ilg‘or mamlakatlarda hatto doska kabi o‘quv jihozi Promethean doskalari kabi yuqori texnologiya namunalari bilan almashtirilgan.
Hisoblash va asosiy savodxonlik hali ham o‘rganish uchun asosiy bo‘lsa-da, raqamli savodxonlik yana bir muhim hayotiy ko‘nikma sifatida paydo bo‘ldi va hozir Jahon Iqtisodiy Forumiga ko‘ra, yigirma birinchi asrda eng muhim bilimlar to‘plamining bir qismidir (1-rasmga qarang). Asosiy savodxonlikdan tashqari, raqamli ko‘nikmalar har bir dunyo fuqarosi uchun ish topish, keng qamrovli ta’lim olish yoki muloqot qilish uchun ajralmas ko‘nikma bo‘lib qoldi. Yevropadagi turli sohalardagi professional kasblarning 90 foizdan ortig‘i raqamli ko‘nikma va tushunchalarning asosiy darajasini talab qilmoqda. Bu ehtiyoj Covid-19 pandemiyasi davrida yanada yaqqol namoyon bo‘ldi va bu mamlakatlar uchun raqamli texnologiyalar va ular bilan bog‘liq ko‘nikmalarni qabul qilishni taqozo qildi.
Manba: Jahon Iqtisodiy Forumi va Boston Konsalting Guruhi, Ta’limga yangicha qarash: Texnologiyalar salohiyatini ochish (Jeneva: Jahon Iqtisodiy Forumi,2015),https://www3.weforum.org/docs/WEFUSA_NewVisionforEducation_Report2015.pdf Ruhsat bilan qayta chop etilgan.
Texnologik taraqqiyotdan xabardor bo‘lish uchun kompaniyalar tegishli ko‘nikmalarga ega bo‘lgan xodimlarni yollashlari kerak. Biroq, ishchi kuchi har doim ham kerakli raqamli ko‘nikmalar bilan ta’minlanmaydi va korxonalar ko‘pincha malakali iste’dodlarni topish uchun kurashadilar. Raqamli ko‘nikmalar hatto ilg‘or iqtisodiyotga ega mamlakatlarda ham yuqori darajada emas. Masalan, Yevropa Ittifoqining Raqamli Iqtisodiyot va Jamiyat Indeksi (DESI) shuni ko‘rsatadiki, yevropaliklarning taxminan 42 %i, shu jumladan ishchi kuchining
37 % i asosiy raqamli ko‘nikmalarga ega emas. Ayollar, ayniqsa, texnologiya bilan bog‘liq kasblarda juda kam namoyon bo‘lmoqda: axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) bo‘yicha har oltita mutaxassisdan faqat bittasini, fan, texnologiya, muhandislik va matematika (STEM) yo‘nalishlari bo‘yicha bitiruvchilarning har uchtadan bittasini ayollar tashkil qilmoqda.
Biroq, raqamli ko‘nikmalarning to‘g‘ri va to‘liq to‘plamiga ega bo‘lish nafaqat o‘rganish va ishchi kuchi tayyorligi uchun muhim, balki raqamli ko‘nikmalar ham ochiq, inklyuziv va xavfsiz jamiyatlarni rivojlantirish uchun juda muhimdir. Odamlar raqamli infratuzilma bilan o‘zaro aloqada bo‘lganda, ular maxfiylik va ma’lumotlar xatarlaridan, shuningdek kiberxavfsizlik muammolaridan (masalan, to‘lov dasturi va fishing hujumlari) xabardor bo‘lishlari kerak. Shunday qilib, raqamli savodxonlik texnologiya tomonidan yaratilgan xavfsizlik muammolarini hal qilishni ham o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, raqamli avtoritarizm, noto‘g’ri ma’lumotlar va dezinformatsiyaning kuchayishi, shuningdek, shaxsiy erkinliklarning cheklanishi bilan raqamli transformatsiya uchun qadriyatlar doirasini saqlab qolish bir xil darajada muhimdir.
Uzluksiz raqamli savodxonlik
“Raqamli savodxonlik” aynan nimani o‘z ichiga oladi? Bu savolga javob sifatida juda ko‘plab raqobatbardosh ta’riflar mavjud, ammo buni soda qilib raqamli texnologiyalardan apparat va dasturiy ta’minotdan xavfsiz va mos ravishda foydalanish qobiliyati deb hisoblash mumkin. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha tashkiloti (UNESCO) ma’lumotlariga ko‘ra, bu AKTdan foydalanish, axborotni qayta ishlash va ommaviy axborot vositalari bilan aloqa qilish kabi ko‘nikmalarni o‘z ichiga oladi.
Raqamli ko‘nikmalar ham turli darajadagi murakkablikka ega. Xalqaro elektraloqa ittifoqi (XEI) maʼlumotlariga koʻra, raqamli koʻnikmalar boshlang’ich darajadan oʻrta va yuqori darajagacha uzluksiz davom etadi (2-rasm). Boshlang‘ich raqamli ko‘nikmalar apparat vositalaridan (masalan, matn terish yoki sensorli ekran texnologiyasidan foydalanish), dasturiy ta’minotdan (masalan, matnni qayta ishlash, noutbuklarda fayllarni tartibga solish va mobil telefonlarda maxfiylik sozlamalarini boshqarish) va Internet/AKT vositalaridan samarali foydalanish (masalan, elektron pochta xabarlarini yuborish, internetni ko‘rish yoki onlayn shaklni to‘ldirish)ni o‘z ichiga oladi. O‘rta darajadagi raqamli ko‘nikmalar texnologiyani tanqidiy baholash yoki kontent yaratish qobiliyatini o‘z ichiga oladi; ular “ish uchun tayyor ko‘nikmalar” sifatida tavsiflanadi va ish stoli bilan ishlash, raqamli grafik dizayn va raqamli marketingni o‘z ichiga oladi. Va eng yuqori darajada, mutaxassislar kompyuterni dasturlash va tarmoqni boshqarish kabi AKT sohasida ilg‘or raqamli ko‘nikmalardan foydalanadilar. Hozirda texnologiya sohasidagi ko‘plab ishlar sun’iy intellekt (AI), katta hajmli ma’lumotlar, tabiiy tillarni qayta ishlash, kiberxavfsizlik, internet buyumlar (IoT), dasturiy ta’minotni ishlab chiqish va raqamli tadbirkorlik kabi innovatsiyalar bilan bog‘liq ilg‘or raqamli ko‘nikmalarni talab qiladi.
Manba: Xalqaro elektraloqa ittifoqi (ITU), Digital Skills Toolkit (Jeneva:ITU,2018),https://www.itu.int/en/ITU-D/Digital-Inclusion/Youth-and Children/Pages/Digital- Skills-Toolkit.aspx. Ruhsat bilan qayta chop etilgan.
2020-yilda Chili, Ekvador, Meksika va Peruda oʻtkazilgan tadqiqot oʻqituvchilarning raqamli koʻnikmalari va masofaviy taʼlimga tayyorligini baholadi, natijada oʻqituvchilarning 39% i faqat asosiy vazifalarni bajara olishi, 40%i asosiy vazifalarni bajarishi va internetni ko‘rib chiqishi va elektron pochtadan xabar yubora olishi va o‘qituvchilarning atigi 13%i murakkabroq vazifalarni bajarishi mumkinligi ma’lum bo‘ldi.
Shu bilan bir qatorda, raqamli savodxonlikni oshirish kompyuterlar, smartfonlar yoki planshetlarga kira olishni ta’minlashdan ham iboratdir. Garchi dunyoning deyarli yarmi hali ham “offlayn” bo‘lsa-da, raqamli savodxonlikka ega bo‘lish uchun faqat apparat ta’minoti yetarli bo‘lmaydi. Raqamli savodxonlikni (ayniqsa zaif va ulanmagan jamoalarga) yetkazib berishning muqobil modellari mavjud, jumladan interaktiv ovozli javob (IVR), quyosh energiyasi bilan ishlaydigan qurilmalar, yuklab olinadigan o‘rganish qurilmalari va qo‘shimcha xususiyatlarga ega telefonlar. Ushbu sohadagi ko‘plab yangiliklarga qaramay, aynan nima ishlayotgani yoki nimani kengaytirish mumkinligi haqida juda kam dalillar mavjud.
Raqamli savodxonlik bo‘yicha ko‘p tomonlama sa’y-harakatlar
Hozirgi va kelajak avlodlarni zarur ko‘nikmalarga o‘rgatish zarurati Birlashgan Millatlar Tashkilotining Barqaror rivojlanish maqsadlarida (SDGs) o‘z ifodasini topgan. Ushbu barqaror rivojlanish maqsadlarining 4.4-maqsadiga muvofiq, Birlashgan Millatlar Tashkiloti mamlakatlarni mehnat bozoriga mos keladigan ko‘nikmalarga ega yoshlar va kattalar ulushini oshirishga undaydi.Aniqroq aytganda, ushbu maqsadning 4.4.1 ko‘rsatkichi hukumatlarni AKT ko‘nikmalariga ega bo‘lgan yoshlar va kattalar ulushini oshirishga chaqiradi.
Shu munosabat bilan, xalqaro tashkilotlar, xususiy sektor va milliy hukumatlar raqamli savodxonlik bo‘yicha o‘z tashabbuslarini ishlab chiqdilar. Misol uchun, raqamli ko‘nikmalarni o‘lchaydigan usullar va uslubiyatlar turli ijtimoiy sektorlarga, jumladan, boshlang’ich va o‘rta maktablarga, hukumat tuzilmalariga va muayyan sohalarga moslab ishlab chiqilgan. Shunday tizimlar orasidan eng dolzarb tizimlar qatoriga XEIning Digital Toolkit, Eurostat raqamli ko‘nikmalar ko‘rsatkichlari so‘rovi va Yevropa Ittifoqining Fuqarolar uchun raqamli kompetentlik 2.0 uslubiyati kiradi. Bundan tashqari, DQ Framework deb nomlangan freymvork butun dunyo bo‘ylab raqamli savodxonlik va raqamli ko‘nikmalarni targ‘ib qilish uchun 24 ta yetakchi xalqaro tuzilmalarni birlashtiradi.
Raqamli savodxonlik ham global, ham mahalliy muammodir. Mamlakatlar va mintaqalar o‘zlarining noyob ehtiyojlarini qondirish uchun moslashtirilgan yondashuvlarni talab qiladi. Ba’zi hukumatlar turli maqsadlarda bo‘lsa ham, fuqarolarning raqamli savodxonligini oshirish uchun strategik rejalar tuzmoqda. Masalan, Koreya Respublikasi davlat xizmatlarini ko‘rsatish samaradorligini oshirish uchun davlat boshqaruvi mansabdor shaxslarida raqamli ko‘nikmalarni rivojlantirishga ustuvor ahamiyat berdi. Shu bilan birga, Ummon davlati AKT sohasida ishchi kuchini yaxshilash va yoshlarni ishga tayyorlash uchun Microsoft kompaniyasining raqamli savodxonlik o‘quv dasturidan foydalangan. 2019-yilda Ukraina hukumati o‘ z fuqarolariga 75 dan ortiq kurslar va o‘quv materiallarini taklif qiluvchi Dia Digital Education nomli milliy raqamli ta’lim platformasini ishga tushirdi. Yevropa Ittifoqi oʻzining malakaviy kun tartibi orqali 2025-yilga kelib kattalarning 70% i asosiy raqamli koʻnikmalarga ega boʻlishini taʼminlash va hisoblash hamda raqamli savodxonlik boʻyicha past natijalarga erishgan oʻsmirlar ulushini 2019-yildagi 30% dan 2030-yilga kelib 15%ga kamaytirishni maqsad qilgan. Gana Jahon bankining Afrika uchun raqamli iqtisodiyot tashabbusi bilan hamkorlik qilib, o‘qitish, maslahat berish va texnologiyalardan foydalanish imkoniyatini oshirish uchun 212 million AQSH dollarlik “eTransform” dasturini ishga tushirdi.
Raqamli ko‘nikmalar bo‘yicha xalqaro tashabbuslarga misollar
USAID rivojlanayotgan mamlakatlarda xavfsiz va inklyuziv raqamli ekotizimlarga erishish uchun 2020-yilda oʻzining birinchi toʻrt yillik raqamli strategiya rejasini eʼlon qildi. 2022-yil aprel oyida agentlik raqamli savodxonlik global rivojlanish maqsadlariga qanday hissa qo‘shishi va raqamli savodxonlik bo‘yicha dastur va tashabbuslarni yaxshilashda USAID qanday rol o‘ynashi haqida xabardorlikni oshirishga qaratilgan o‘zining Digital Literacy Primer dasturini ham chiqardi.
UNESCO nodavlat tashkilotlar, hukumatlar va xususiy sektor uchun raqamli savodxonlik boʻyicha loyihalarni amalga oshirishda foydalanish uchun raqamli savodxonlik yoʻriqnomalarini yaratish uchun Pearson’s Project Savodxonlik dasturi bilan hamkorlik qildi. Endi UNESCOning Ta’limda axborot texnologiyalari instituti (IITE) muhokama tadbirlarini o‘tkazadi, o‘qituvchilar va maktablarga o‘quv dasturlarini taqdim etadi va raqamli savodxonlik bo‘yicha ta’lim siyosatini himoya qiladi.
Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkilotining (OECD) Talabalarni Xalqaro Baholash Dasturi (PISA) raqamli texnologiyalardan foydalanish bo‘yicha hisobot o‘tkazdi va unda raqamli tafovutlarga qarshi kurashish tashabbuslarini ilgari surdi. Bundan tashqari, OECDning Going Digital loyihasi siyosatchilarga raqamli rivojlanish nima uchun muhimligini tushuntiradi.
XEI butun dunyo boʻylab “Raqamli transformatsiya markazlari”, “Aqlli qishloqlar” va davlat xizmatlarini raqamlashtirish orqali raqamli inklyuziyaga qaratilgan loyihalarni amalga oshiradi. ITU va Cisco Systems, shuningdek, rivojlanayotgan mamlakatlarda raqamli ko‘nikmalar va savodxonlik bo‘yicha kamchiliklarni bartaraf etish uchun hamkorlik qildi.
Jahon bankining Rivojlanish ma’lumotlari guruhi bir nechta sektorlar bo‘ylab kirishni kengaytirish va raqamli ko‘nikmalarni rivojlantirishni rag‘batlantirish uchun amalga oshirildi. Jahon taraqqiyot hisoboti 2021: Yaxshi hayot uchun ma’lumotlar, Jahon banki raqamli savodxonlik kompaniyalari va strategiyalari bo‘yicha tavsiyalar beradi. Bu 2006-yildan beri raqamli savodxonlikni qoʻllab-quvvatlash boʻyicha bir necha mintaqalarda amalga oshirgan koʻplab loyihalar, shuningdek, Ruanda, Nigeriya va Ugandadagi ayollar va qizlarning raqamli koʻnikmalari va savodxonligini oshirish boʻyicha EQUALS Global Hamkorligi va mahalliy tashkilotlar bilan qoʻshma dasturiga asoslanadi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bolalar jamg‘armasi (UNICEF)
2019-yilda raqamli savodxonlik asoslarini o‘rganib chiqdi, u ko‘plab manfaatdor tomonlar bilan hamkorlik qilishga va bu boradagi tadqiqotlarini kengaytirishga intildi. Hozirgacha UNICEF birinchi navbatda raqamli savodxonlik rejalari bo‘yicha hisobotlarni tadqiq qiladi va nashr etadi, lekin o‘zining turli ta’lim dasturlariga tegishli maqsadlar va resurslarni kiritadi.
DO4Africa tashkiloti qit’ada raqamli innovatsiyalar va loyihalarni, shu jumladan raqamli savodxonlikni targ’ib qilish orqali kengaytirishni maqsad qilgan.
Xulosa
Raqamlashtirish endi tarmoq muammosi emas, balki barcha tarmoqlar va ishtirokchilarni qamrab oladi. Shu nuqtai nazardan, “kelajak allaqachon mavjud” – va raqamli savodxonlik dasturlariga sarmoya kiritish raqamli asrda global yetakchilikni o‘rnatish uchun juda muhim bo‘ladi. Raqamli talablarni qondirish va butun dunyo bo‘ylab raqamli o‘tishlarni qo‘llab-quvvatlash global rivojlanish dasturlash va erkin, barqaror va adolatli kelajak sari olg‘a siljish uchun muhim bo‘ladi. Borgan sari onlayn bo‘lib borayotgan dunyoda texnologiyalar va tegishli raqamli ko‘nikmalarga kirish mamlakatlar rivojlanishi, xavfsizligi va inklyuziyasi uchun juda muhim bo‘ladi.
