Raqamli Valyuta. To‘g‘ridan-to‘g‘ri mamlakatlarning Markaziy banki tomonidan chiqarilgan virtual valyuta raqamli valyutani anglatadi. Steyblkoinlar (stablecoins) va kriptovalyutalarning mashhurligi oshgani sayin, xalqaro Markaziy banklar “pul kelajagi”da kattaroq rol o‘ynash uchun muqobil valyutalarni yaratish choralarini ko‘radilar. Hozirgi kunda kriptovalyutalar deb ataladigan minglab raqamli valyutalar allaqachon mavjud. Bitcoin eng mashhur to‘liq markazlashtirilmagan kriptovalyutadir. Kriptovalyutaning yana bir turi bu stabilkoinlar bo‘lib, ularning qiymati aktiv yoki dollar kabi fiat valyutasiga bog‘langan. Kriptovalyutalar taqsimlangan reestr texnologiyasida ishlaydi, ya’ni butun dunyoda yagona markazlashgan tashkilot emas, balki bir nechta qurilmalar tranzaksiyaning to‘g‘riligini doimiy ravishda tekshiradi. Ammo bu raqamli valyutani chiqaradigan markaziy bankdan farq qiladi.
Hukumatlar raqamli valyutalarni joriy qilishi uchun sabablar. Raqamli valyutalarni o‘rganish uchun juda ko‘p sabablar bor va turli mamlakatlarning raqamli valyutani chiqarish motivatsiyasi ularning iqtisodiy holatiga bog‘liq. Ba’zi bir umumiy motivatsiyalar quyidagilardir:
- bankda ishlamaydigan va to‘liq bankka ega bo‘lmagan aholi uchun puldan oson va xavfsizroq foydalanishni ta’minlash orqali moliyaviy inklyuziyani rag‘batlantirish;
- ichki to‘lovlar bozorida raqobat va barqarorlikni joriy qilish, bu pulga arzonroq va yaxshiroq kirishni ta’minlash uchun rag‘batlantirishni talab qilishi mumkin;
- to‘lovlar samaradorligini oshirish va tranzaksiya xarajatlarini kamaytirish;
- dasturlashtiriladigan pullarni yaratish va pul oqimlarining shaffofligini oshirish;
- pul-kredit va fiskal siyosatning uzluksiz va qulay oqimini ta’minlash.
Raqamli valyutani joriy qilishda mamlakatlar oldida bir qator to‘siqlar mavjud va mamlakatlar raqamli valyutani ishga tushirishdan oldin ularning har biri diqqat bilan ko‘rib chiqilishi kerak. Fuqarolar raqamli valyuta sotib olish orqali bir vaqtning o‘zida banklardan juda ko‘p pulni tortib olishlari mumkin, bu banklarni ishga tushirishga olib keladi – bu ularning kredit berish qobiliyatiga ta’sir qiladi va foiz stavkalariga tas’ir qiladi. Bu, ayniqsa, moliyaviy tizimi beqaror bo‘lgan mamlakatlar uchun muammo. Raqamli valyuta shuningdek, operatsion xavflarni ham o‘z zimmasiga oladi, chunki ular kiberhujumlarga nisbatan barqaror va ularga qarshi chidamli bo‘lishi kerak. Nihoyat, raqamli valyutalar ushbu texnologiyani qo‘llashdan oldin yanada mustahkamlanishi kerak bo‘lgan maxfiylik, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish va noqonuniy valyuta mablag’larini o‘zlashtirishga qarshi kurash standartlarini o‘z ichiga olgan murakkab tartibga soluvchi bazani talab qiladi.
RAQAMLI VALYUTANI JORIY QILISH YUZASIDAN XORIJ TAJRIBASI.
Yevropa Markaziy banki (European Central Bank – ECB) tajribasi.
2021-yil dekabr oyida ECB Yevropa raqamli loyihasini o‘rganish bosqichini boshlashga qaror qildi. Ushbu bosqich taxminan 24 oy davom etishi kerak va uning asosiy maqsadi raqamli valyutani loyihalash va tarqatish bilan bog‘liq asosiy muammolarni hal qilishdan iboratdir.
Yevropa Markaziy Bankining har qanday raqamli valyutasi (Central Bank Digital Currency – CBDC) yevropalik foydalanuvchilarning ehtiyojlarini qondirishi kerak, shuningdek mamlakatning pul-kredit siyosatiga har qanday beqarorlashtiruvchi ta’sir ko‘rsatuvchi noqonuniy faoliyatni bartaraf etishga yordam berishi shart. ECB allaqachon elektron to‘lovlarni, shu jumladan kripto aktivlari va steyblkoinlarni nazorat qilish uchun yangi tizimni yaratishni ma’qulladi.
Ushbu yangi tizim elektron to‘lovlarning samaradorligi va xavfsizligini baholash uchun nazorat tizimini ta’minlash uchun ishlab chiqiladi. Bu ECBga karta to‘lovlari, to‘g‘ridan-to‘g‘ri debet va kredit o‘tkazmalari, shuningdek, elektron hamyon to‘lovlari, raqamli to‘lov belgilari va elektron pul o‘tkazmalari kabi moliyaviy operatsiyalarning to‘liq spektrini nazorat qilish imkonini beradi.
Ayni paytda butun dunyo bo‘ylab juda ko‘plab mamlakatlarning Markaziy banklari raqamli valyutalari faoliyat olib bormoqda, ko‘plab mamlakatlar o‘zlarining raqamli valyutalarini o‘rganib chiqish bosqichida, sinab ko‘rmoqda yoki allaqachon ishga tushirmoqda. Ayni vaqtda, 87 ta mamlakat raqamli valyutalarni o‘rganish jarayonida, bu jahon yalpi ichki mahsulotining 90 foizini tashkil qiladi deganidir.
Markaziy banklar tomonidan raqamli valyutalarini muomalaga kiritgan mamlakatlar.
Bugungi kunga kelib, 9 ta mamlakat Markaziy banklari tomonidan o‘zlarining raqamli valyutalarini ishga tushirmoqda, Nigeriya ushbu mamlakatlarning eng so‘nggisi hisoblanadi. “e-Naira” Karib dengizi havzasidagi mamlakatlardan tashqarida birinchi bo‘lib yaratilgan, qolgan 8 ta mamlakatning 7 tasi Yevropa Ittifoqi davlatlari va Bagama orollaridan iborat.
Yevropa Ittifoqi dollari Sharqiy Karib dengizi Markaziy banki tomonidan ishga tushirilgan Markaziy bank raqamli valyutasi bo‘lib, 2021-yil mart oyidan beri muomalada mavjud. Bu DCash bilan hamkorlikda amalga oshirilgan loyiha bo‘lib, valyutani Antigua, Grenada, Barbuda, Sent-Lyusiya, Sent-Kitts va Nevis orollariga olib keldi.
Bagama orollaridagi birinchi milliy markaziy bank raqamli valyutasi.
Taxminan 5 oy o‘tgach, u Grenadin va Sent-Vinsentni o‘z ichiga olgan holda kengaytirildi va dekabr oyida tizim Dominika va Montserrat Hamdo‘stligiga joylashtirildi. Hozirda ushbu raqamli valyuta jami 7 ta mamlakatga xizmat qilmoqda.
Ushbu yangi valyuta chakana mijozlarga xizmatlardan foydalanishni ta’minlash uchun yaratilgan Vakolatli Moliya Instituti (AFI) moliyaviy ekotizimiga ega Bagam dollarining raqamli versiyasidir. Bu hamyonlar, tijorat banklari, to‘lov xizmatlarini ko‘rsatuvchi provayderlar va pul o‘tkazmalari korxonalari shaklida bo‘ladi.
e-Naira Nigeriyadagi blokcheynga asoslangan raqamli valyuta.
e-Naira Ethereum va Bitcoin bilan bir xil blokcheyn texnologiyasidan foydalanadi. Bitcoin va Ethereum kabi valyuta raqamli hamyonda saqlanadi va raqamli ravishda o‘tkazilishi yoki to‘lov operatsiyalari uchun ishlatilishi mumkin.
Bu dunyoning qayerida bo‘lishidan qat’iy nazar, hamma uchun deyarli bepul sodir bo‘ladi, lekin e-Naira va oddiy valyutalar o‘rtasida ma’lum farqlar mavjud. Birinchidan, e-Naira markaziy bankning o‘ta kuchli himoyalangan kirish nazorati tizimiga bo‘ysunadi.
Ikkinchidan, e-Naira o‘z-o‘zidan aktiv emas, balki o‘z qiymatini Nairadan, ya’ni u paritetga ega bo‘lgan real valyutadan oladigan mamlakatda qo‘llaniladigan raqamli valyutadir.
Ayni paytda, bularning barchasi o‘zlarining markazlashtirilgan raqamli valyutalarini ishga tushirgan yoki yo‘lga qo‘yish jarayonida bo‘lgan mamlakatlardir.
Raqamli valyutani joriy qilish loyihalari tajriba bosqichida bo‘lgan mamlakatlar.
Hozirda butun dunyo bo‘ylab raqamli valyuta pilot loyihalarida ishtirok etayotgan mamlakatlarni ko‘rib chiqishda 14 mamlakat rasman va to‘liq ishga tushishi mumkin bo‘lgan nuqtaga erishish uchun harakat qilmoqda. Ushbu mamlakatlar quyidagilar:
Uzoq Sharq
Xitoy o‘zining “Yuan” deb nomlanuvchi raqamli valyutasi bilan oldinga siljimoqda va virtual versiyasi allaqachon Xitoyning bir qator viloyatlarida joriy qilingan.
Janubiy Koreya hozirda taqsimlangan reestr/blokcheynga asoslangan raqamli valyutani joriy qilish bo‘yicha 10 oylik pilot loyihasini amalga oshirgan. Tajribaning birinchi bosqichi 2021-yil davomida, ikkinchi bosqich esa 2022-yil iyunigacha davom etdi va raqamli aktivlarni xarid qilish, oflayn to‘lovlar va xalqaro pul o‘tkazmalariga qaratildi.
Gonkong o‘zining raqamli valyutani joriy qilish bo‘yicha pilot loyihasining dastlabki bosqichida va uning Monetar organi yaqinda Markaziy bankning raqamli valyutasini o‘rganish va e-HKD tizimining haqiqiyligini batafsil tavsiflovchi texnik xujjat loyihasini yaratishda birinchi qadamlarni qo‘ydi.
Tailand pul-kredit siyosatiga yoki amaldagi banklarga ta’sir qilmasdan moliyaviy barqarorlikni saqlab qolishni maqsad qilgan. Shuning uchun, uning raqamli valyutasi moliya institutlari orqali tarqatildi. Pilot loyiha 2022-yilning ikkinchi choragida boshlangan bo‘lib hozir ham davom etmoqda, ushbu loyiha doirasida hukumat xususiy sektordagi texnologiya ishlab chiqaruvchilari bilan hamkorlik qilmoqda.
Singapur raqamli valyutani joriy qilish loyihasini amalga oshirish muddatlarini e’lon qilmadi, ammo ularning “Orchid” chakana savdo loyihasi allaqachon boshlangan. Mamlakat shuningdek raqamli valyutalar sohasida eng mashxur loyihalardan biri bo‘lgan “Danbar” loyihasini amalga oshirishda Avstraliya, Malayziya va Janubiy Afrika Respublika mamlakatlari bilan hamkorlik qilmoqda.
Yevropa
Shvetsiya bu jarayonda boshidanoq ishtirok etgan va 2026-yilga borib raqamli kronni joriy etish maqsad qilingan.
Litva hozirda NEM blokcheyn texnologiyasi asosida LBCOINni Yevropa Markaziy banki (ECB) Eurocoin loyihasining kengroq bosqichi doirasida sinovdan o‘tkazmoqda. Hozircha aniq muddat belgilanmagan.
Yaqin Sharq
Birlashgan Arab Amirliklari (BAA) Saudiya Arabistoni bilan ishlamoqda va 2023-yildan 2026-yilgacha davom etadigan Aber loyihasi uchun to‘rt yillik rejaga ega.
Saudiya Arabistoni ham blokcheyn/taqsimlangan reestr texnologiyasiga (DLT) asoslangan birinchi dual-reliz Raqamli valyutani joriy qilish pilot loyihasining bir qismi sifatida “Aber” loyihasiga kiritilgan. Mazkur loyihaning o‘ziga xosligi shundaki, unda ikki mamlakatning ikkita markaziy banki va 6 ta tijorat banki ishtirok etmoqda.
Singapur valyuta boshqarmasi, Janubiy Afrika Zahira banki, Malayziya Markaziy banki va Xalqaro hisob-kitoblar bankining Innovatsion markazi bilan hamkorlikda Danbar loyihasi doirasida Avstraliya Zahira Banki ham pilot bosqichda. Ushbu loyiha Quorum va Corda yechimlaridan foydalanadi.
Raqamli valyutani joriy qilish loyihalarini ishlab chiqish bosqichidagi mamlakatlar
Shimoliy Amerika
Kanada raqamli valyutani yaratish maqsadida foydalanish shartlari, loyihalar, siyosat va modellarni faol ravishda o‘rganmoqda. O‘zlarining “Model X Challenge” loyihasi doirasida ular Kanadaning uchta turli universiteti tadqiqotidan foydalanadilar.
AQSH bank regulyatorlari hozirda 2023-yil davomida kriptoaktivlar boʻyicha aniqroq maʼlumotga erishish rejasini ishlab chiqmoqda.
Janubiy Amerika
2021-yil oktabr oyida Venesuela o‘zining surunkali giperinflatsiyalangan valyutasini kamaytirish maqsadida raqamli bolivarni joriy qildi. Bu so‘nggi 3 yil ichida mamlakatda sodir bo‘lgan ikkinchi konvertatsiyadir.
Braziliya 2022-yilda Raqamli valyutani joriy qilish pilot loyihasini ishga tushirgan bo‘lib, loyihaning yakuniy versiyasi 2024-yilda kutilmoqda.
Yaqin Sharq
2017-yilda Isroil raqamli valyutani chiqarishni rejalashtirmaganligini ma’lum qildi, ammo o‘shandan beri ular yanada samarali to‘lov tizimlarini yaratish maqsadida raqamli shekel bo‘yicha tadqiqotlarni tezlashtirdilar.
Bahraynda raqamli dinor chiqarish rejalari bor, ammo aniq muddatlar va rejalar mavjud emas.
Afrika
Kambodja Markaziy Banki blokcheyn tizimiga asoslangan kvazi-CBDC P2P tizimini ishga tushirdi, lekin Markaziy Bank tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan tokenlardan foydalanmaydi. Bakong loyihasi ham AQSh dollarini, ham Kambodja rielini qo‘llab-quvvatlaydi.
Tanzaniya o‘zining Raqamli valyutani joriy qilish niyatini e’lon qildi, ammo aniq sanalar yoki rejalar yo‘q.
Uzoq Sharq va Tinch okeanining janubi
Yaponiya raqamli yenadan foydalanishni ko‘rib chiqmoqda va loyihani
2023-yilning ikkinchi yarmida ishga tushirishni rejalashtirmoqda.
Tinch okeanining janubidagi Palau milliy raqamli valyutani yaratish uchun Ripple kompaniyasiga qo‘shildi. Ushbu raqamli valyutani joriy etish 2022-yilning birinchi yarmidan boshlangan.
Yevropa va Osiyo
Shveytsariya dunyodagi birinchi to‘liq litsenziyalangan FMI raqamli aktivlar almashinuvi, SIX Digital Exchange (SDX) bilan Raqamli valyutani ishga tushirishga tayyorligini aytdi, lekin hali ishga tushirmagan.
Fransiya hukumati Fransiya Bankiga raqamli valyutalarni o‘rganish bo‘yicha tashabbusni topshirdi va endi raqamli valyutadan foydalanish bo‘yicha test sinovini yakunladi.
Turkiya Markaziy Banki turk lirasining raqamli versiyasini o‘rganish uchun yangi tadqiqot platformasini yaratdi. Konseptsiyani isbotlash bosqichini tugatgandan so‘ng, keyingi bosqich manfaatdor tashkilotlar tomonidan boshlanishi kerak.
Rossiya yaqinda VTB, Sberbank, Alfabank va Gazprombank kabi ko‘plab banklarni qamrab olgan raqamli rubl pilot loyihasini ishga tushirdi.
Hindiston kriptovalyutalarni ta’qiqlash masalasini ko‘rib chiqmoqda, garchi hozir hukumat buning o‘rniga ularni tartibga solish niyatida.
Yuqoridagi tashabbus va loyihalardan tashqari, ushbu texnologiyani o‘rganayotgan bir qator boshqa yurisdiksiyalar ham mavjud. Misol uchun, Indoneziya, Buyuk Britaniya, Pokiston, Eron, Yangi Zelandiya va boshqa mamlakatlar kelajakda raqamli valyutani joriy etish bo‘yicha maslahatlashuv bosqichida.
Yuqoridagi barcha tashabbuslarni hisobga olsak, bugungi kunda xorijdagi rivojlangan mamlakatlarning Markaziy Banklari raqamli valyutaning chakana modelini ishlab chiqishda yetakchilik qilmoqda degan xulosaga kelish mumkin. Bu iste’molchilar tomonidan naqd puldan foydalanish darajasining sezilarli darajada qisqarishi, shuningdek, aholining “raqamli” ga o‘tishga “texnologik tayyorligi” bilan izohlanishi mumkin.
Bundan tashqari, jamoatchilik uchun raqamli valyutalarni ishga tushirish orqali regulyatorlar Markaziy Banklar pullaridan foydalanishda moliyaviy inklyuziyani oshirishni ko‘zda tutadi. Bu, ayniqsa, moliyaviy xizmatlar bilan qamrab olinmagan iste’molchilar sinfi uchun to‘g‘ri keladi (inglizcha unbanked).
Shunday qilib, bank hisobiga ega bo‘lmagan iste’molchilar raqamli hamyonlar orqali raqamli valyuta bilan onlayn operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin va Internet dunyoning taxminan 85% ni qamrab olishini hisobga olsak, “eksklyuzivlik” muammosi oxir-oqibat yo‘qolishi mumkin.
Jahon Markaziy Banklarining milliy raqamli valyutalari loyihalari ustida ishlashdagi asosiy sabablari quyidagilardan iborat:
transchegaraviy to‘lovlarni soddalashtirish,
to‘lov operatsiyalarining shaffofligini oshirish,
shuningdek, to‘lov tizimlari xavfsizligi, barqarorligi va samaradorligini oshirish.
Davlat raqamli valyutalari regulyatorlarga pul yuvish va boshqa noqonuniy harakatlarga qarshi kurashda yordam beradigan vositaga aylanishi mumkin.
Bundan tashqari, raqamli valyutaning joriy etilishi fiat pullarini chiqarish uchun davlat xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi. Kelajakda raqamli valyuta toʻlovlarning qulayligi va xavfsizligini oshirish, shuningdek, umumiy xarajatlarni kamaytirish va hisob-kitoblarning barqarorligini yanada oshirish uchun yanada koʻproq imkoniyatlar yaratadi.
